Een middag in Bruay

De langste show van de wereld

[28 november 1962] Tien over half elf, dinsdagmorgen. Ik loop de arena van het rai-gebouw uit, langs een grijze bewaker, door een zilveren lianengebied van aluminium stangen en de geheimzinnige achterkant van het toneel. In kleine kartonnen kamertjes ratelen schrijfmachines, ik zie door een open deur artiesten schminken en ga langs een andere portier de grote hallen in waar an-

[p. 126]

ders de tentoonstellingen zijn. Het ijskoude licht van de dag staat rechtop in die hallen, de mensen die er doorheen lopen zijn merkwaardig alleen en maken geen enkel geluid. Aan de andere kant van de hal is de perskamer. Vermoeide mannen kijken hangend in hun stoelen naar de monitor waar het nog steeds plaatsvindt: de lange, geheimzinnige middeleeuwse feestdag, de niet meer eindigende stoet van geldgevers en geschenkenbrengers waartussen de absurditeit rondwandelt hand in hand met zakelijkheid, onschuld, en een soms bijna barbaarse goedheid die schrik aanjaagt.

Iemand heeft met de vlakke hand boven op Nederland geslagen en kijk wat er uitkomt: een man met een fiets, een kind met een pop, een bank met een ton, een schilder met een schilderij, priesters, matrozen, een orgie van geven die uitmondt in dit lange, open glazen gebouw dat die middeleeuw bijna niet bevatten kan en waar ze één voor één naar voren komen met hun klokken, hun zelfgebakken koeken, hun grond, hun weekloon, hun konijn, hun bruidsjurk. Het hangt bijna dreigend boven ons, de verstikkende opwinding van miljoenen mensen, het gevaarlijke onverwachte. Wat er precies aan de hand is kan niemand meer uitleggen, maar het zou onzin zijn om dit nog te willen terugbrengen tot de proporties van een normale actie, tot gevoel dat is opgewekt en nu wèrkt. Het is een onbenoembaar meer dat hier aanwezig is, een demonstratie met de sfeer van een revival, van de anders zo geschuwde openhartigheid, de bekentenis, de vertrouwelijkheid. Sommige gezichten tussen de steeds verder oprukkende stoet gevers verlangen duidelijk naar een totale verrukking, er is op deze gelegenheid gewacht. De bewondering die men voor Mies Bouwman moet hebben, heeft niets meer te maken met charme of gevatheid: het

[p. 127]

geweld dat ze oproept weet ze elke keer opnieuw in bedwang te houden. Er zijn ademloze momenten dat de hele affaire zich met een bijna wellustige zwaaibeweging toewendt naar de melodramatiek, maar steeds wordt iets werkelijk schokkends of afstotends vermeden.

Wie denkt dat ik overdrijf moet nog maar eens terugdenken aan die kleine motorrijder in dat leren pak die met zijn witte helm onder zijn arm een schilderij kwam brengen. Hij had maar één verzoek. Of hij twee regels mocht spelen. Mies Bouwman aarzelde, liet hem toen gaan. Verdwaasd, snel lopend kwam hij naar de witte piano toe. Zoals alleen Liszt met veel haar gezwaaid heeft, zwaaide hij met veel haar, speelde zijn twee regels als een betoverde Paderewski en stapte daarna in zijn leren motorrijderspak een geheimzinnig bos in waar u en ik nooit van gedroomd hebben, achtervolgd door de elektrische vraag uit alle luidsprekers ‘bent u nu gelukkig? Bent u nu gelukkig?’

Een paar uur later. Het is nog hetzelfde. Alleen die spanning, die met menigte te maken heeft, neemt toe. Dat dorp, het is alsof het niet bestaat, alsof het er niet meer om gaat. Het gaat er nu alleen nog maar om om deel te hebben, mee te doen. De camera's blijven het registreren, zoals ze alle uren van de nacht geregistreerd hebben met Ko van Dijk wild en geweldig Shakespeare spelend zoals in de tijd van Shakespeare, alleen voor dat publiek, van die avond. En zoals ze Alex de Haas hebben opgeschreven die een tijd te voorschijn joeg die wij alleen nog kennen als legende. En de mensen die om zes uur vanochtend plotseling begonnen te dansen. Maar het is niet op te schrijven. Terwijl het nog duurt zie ik nog steeds de schimmen van de nacht, vergeet momenten en bedenk ze weer en weet dat ik ze niet op kan schrijven. Rechts voor-

[p. 128]

aan zie ik de camera weer omhoog gaan, de vorkheftruck tilt hem hoog boven het toneel uit, van waaruit hij liefkozend over het publiek heenstrijkt dat hij opeet en uitstrooit voor miljoenen ogen: hier, om naar te kijken, andere mensen - en ik bedenk dat het werkelijk Nederland is wat wij nu te zien krijgen, wat dat dan ook is. Hoofden van Jeroen Bosch, Vermeer, Hals, Visvrouwen met het geld van vijf uur 's ochtends, schilders, studenten, boeren door de mist uit het noorden gereden. En de camera's blijven het opvreten en uitspugen, de nergens meer op verdachte gezichten tot op centimeters genaderd, kijkend naar wat die gezichten, daar voor die zaal, zeggen, hoe ze het zeggen. Ze hebben aan deuren gebeld midden in de nacht, ze hebben een show gelopen, ze hebben gepokerd, gewed, ze hebben geld gemaakt, en dat geld groeit en steeds veranderen de cijfers in het grote houten bord, het wordt het onverwachte, de bekroning, het bijna hysterische bedrag, de verlangde verbijstering.

Het is achttien uur na gisteren. Bij de uitgang staat een man in een overal met een kalkoen op zijn arm, die nadenkend uit zijn keihard vogeloog de wereld der mensen bekijkt. Achter de man staat een jongetje met een wc. Twee oude mensen pleiten om toegelaten te worden tot de langste show van de wereld. Ik ga nu echt naar buiten en sta op het witte, van mist verzadigde plein, plotseling afgesneden van de buizen en reservoirs vol geluiden die ik nu een nacht en een dag aan één stuk gehoord heb. In een militaire vrachtwagen zit een soldaat te wachten. Uit het raampje van een andere auto hoor ik ‘Kijk eens mevrouw Bouwman, ik hoor u zo vaak Hotsjekee zeggen. Nu heb ik een collega, die doet dat ook.’ En daar is dan niets aan toe te voegen.

Er valt inderdaad niets aan toe te voegen. Psychologen en in-

[p. 129]

stituten hebben het onderzoek in handen. Te verwachten resultaat: hysterie is onze nationale eigenschap. Wij zijn geen mensen die gewoon maar iets weggeven. Ook in mijn herinnering blijven het vierentwintig merkwaardige uren. Dat er veel over geschreven zou worden was duidelijk. Maar het klimaat van beschuldigingen en autovivisectie dat vrijwel onmiddellijk daarna inzette bedierf een groot deel van de pret.