Een middag in Bruay

Sartre in Brussel

[16 maart 1962] Het is tegen acht uur in de avond. Sneeuw op het Rogierplein. Auto's tekenen licht op de verwarde schoolborden van het donker. Het is zeer koud. Achter een steeds groeiende menigte loop ik naar het Internationaal Centrum, waar Sartre zal spreken over Algerije, over de opkomst van het fascisme. Het nieuwe, wel te verstaan.

Boven de afzonderlijke cohorten, die naar het glazen gebouw optrekken hangen zwarte engelen van spanning en verwachting. Ik heb ze eerder gezien.

Bij het gebouw staan duizenden mensen, een veel te groot dier, dat zich door een nauwe, glazen ingang moet persen. Wat ik vanaf mijn afstand zie: honderden en honderden in de kleine hal op elkaar geperst, verbeten en ook bange gezichten, Algerijnen, Kongolezen, Watoetsi - lange, hoge negers met astrakan bontmutsen. Aan de ingang gaat een glazen wand bol staan, en breekt in wegspringende scherven. Er is paniek, en gejoel. Bloedende gewonden worden weggebracht. De menigte blijft duwen, wil er in. Boven de hoofden zie ik de geweren en helmen van gendarmes die op de drempel staan. Ze dragen motorbrillen, om hun ogen te beschermen.

Nog steeds op mijn eiland blijf ik staan kijken. De roltrap kan het gewicht niet meer houden en begint terug te lopen. Een angstige cakewalk uit een verouderde film

[p. 121]

- de honderden die op die terugzakkende trap hard moeten gaan lopen om op de plaats te blijven. Studenten lopen met een blad. Gauche of la Gauche staat er op met rode letters, ik kan het niet goed zien. Ik vraag of er een andere ingang is. Nee, er is geen andere ingang. Hoeveel mensen moeten er zo naar binnen? Zeker zesduizend. Ik loop naar de zijkant van het gebouw en zie ze gaan, de zesduizend. Als duistere vlekken schuiven ze over de hortende roltrappen tot hoog in het glazen gebouw, om over die oorlog te horen. Die oorlog van zeven jaar, van vierhonderdduizend doden. De oorlog van de onlust, van het afscheid. De zieke oorlog, het muntstuk van de verandering.

Ik weet dat ik er tussen die menigte nooit zal komen en ga naar een andere ingang zoeken. Een paar honderd meter verder vind ik er een, bij een garage. Gendarmes schrijven het nummer op van elke auto die naar binnen rijdt. Ik loop voorbij dat blauwe, zwaar gewapende kordon, en ze laten me gaan. Een nauwe wenteltrap. Het heeft iets van een gruwelfilm. Bij elke nieuwe verdieping zie ik een nieuwe verdieping van de garage. Bij elke nieuwe verdieping komt dezelfde geheimzinnige zwarte auto met mij de hoek omrijden. De zaal is op de negende verdieping. Er staan zeker vijftien gendarmes. Geweren, helmen, knuppels. Een student met een groenwitte band om zijn arm laat mij binnen. Er staan mysterieuze runen op die band, ik kan ze niet lezen. De zaal is ontzettend, één waanzinnige bak vol neon, oneindig lang.

De zesduizend zitten er al, klein onder de betonnen bogen van dit Walhalla, nog nooit heb ik zoveel mensen ergens binnen gezien. Ergens rechts is een podium, daaromheen lange tafels voor de pers. Ik zie Jan Walravens van Het Laatste Nieuws maar moet weer weg, het is te vol.

[p. 122]

Juist als ik terug wil lopen naar achter in de zaal waar ik op een trap zal kunnen staan komt Sartre de deur uit. Hij is heel klein, en kijkt verschrikt naar het grote dier, de menigte. Even zie ik hem van heel dichtbij, het rechteroog dat afwijkt, en waarvan de pupil als een donkere steen in de rechterooghoek gedrongen zit. De mensen beginnen te schreeuwen, een politicus draait zijn geheiligde spreukmolen af, een Vlaming laat plotseling Nederlandse woorden in deze Franse zaal vallen, er wordt geroepen, Sartre begint te spreken.

Het is nu zo stil als in een sneeuwlandschap. Ik sta achteraan tussen lammen en kreupelen in wagentjes. Naast mij staat Hugo Claus. Wij luisteren naar de stem die begint te werken in de menigte. Het is een duidelijke, didactische stem, een stem vol drama en helderheid, een stem die brandt en dwingt. Agenten met St Joost ter Noode op hun schouder geborduurd lopen door die stem heen als forellen in het aquarium van een restaurant. Op hun gemak, bedoel ik.

Terwijl ik luister moet ik steeds weer naar die menigte kijken. Negers, studenten, een paar priesters. Er zijn bijna geen mensen boven de veertig. Ze zitten in lange, niet meer ophoudende slagordes, ze hangen over de stampvolle balkons waarvan ik denk dat ze zullen vallen. Ze luisteren en de kleine man praat. Hij zweept niet op, schreeuwt niet. Maar hij brandmerkt, en waarschuwt. Het zijn de oude woorden die weer vallen, en nog eens. oas, fln, colons, martelingen, pied-noirs, terreur, kampen, oorlog, het geweten, het teleurgestelde leger, het nieuwe fascisme, de ritus van het gelijk. Hij zegt, zoals dat heet, niets nieuws. Maar hij zegt het oude zeer duidelijk. Er is ook niets nieuws te zeggen. Wie het nu niet weet zal het nooit weten, niet door woorden tenminste.

[p. 123]

Vóór het einde van de rede gaan wij weg, uit angst om tussen die menigte naar buiten te moeten. Het kordon gewapenden laat ons zwijgend door bij de uitgang. Ik heb het gevoel alsof ik door een haag tanden loop, tanden die dicht kunnen slaan. Langzaam, terwijl die stem nog steeds achter ons aan jaagt, dalen we de eindeloze wenteltrappen af naar de besneeuwde stad. Tot op grote afstand van het gebouw is er nog steeds politie.