Een middag in Bruay

Moment-opnamen

[10 maart 1962] Een winter geleden bezocht ik met een paar vrienden de Achelse Kluis en de Sint Paulus Abdij in Oosterhout. Ik heb daar een geheugen vol notities gemaakt met de bedoeling er later een stuk over te maken, een van die stukken die niet geschreven willen worden. Het zijn herinneringen, langzame films, momentopnamen, foto's zonder foto.

Een landschap van volstrekte leegte. Het heeft gesneeuwd. We gooien sneeuwballen, maar de stilte is sterker. In de verte ligt een groep gebouwen als een fort tegen niets. Het klooster.

Een monnik fladdert omhoog van de stenen kloostervloer en grijpt in zijn vlucht het touw, laat zich daaraan meeslepen, gebrekkige hemelvaart. Slissend met zijn schoenen komt hij weer op de stenen terecht en blijft daar zijn klok luiden.

[p. 111]

We gaan naar binnen, onder een Latijnse vredespreuk door. Achter de kloosterpoort valt de wereld zichzelf in de armen, wij beginnen te veranderen. We lopen achter een Duits pratende oude monnik aan die lijkt op koningin Victoria. Elke eeuw na de achtste is goed. Het is onuitsprekelijk geheimzinnig. Een man in een pij van blauwe overalstof kijkt slinks naar ons terwijl hij ergens aan timmert in de tuin. Het geluid van dat timmeren in het gat van de stilte. Zijn lachen, barbaars van verlegenheid. Een andere man loopt ons lezend voorbij. Zijn witte pij smelt om hem heen in steeds andere plooien.

Koningin Victoria laat ons de bibliotheek zien. Terwijl wij in een oud Grieks boek kijken komt hij aan met een deel van een encyclopedie. Hij slaat de r op en zegt ‘Roemenië, volksrepubliek. Wij hebben hier alles, alles.’ Daarna gaan we naar de stallen. Ik heb nog nooit zoveel varkens gezien. Bij elke nieuwe stal vol haatdragende monsters zegt hij met onweerstaanbare vertedering ‘kerels van belang’. Na de rondleiding kan hij geen afscheid van ons nemen. Door een kier van de slotdeur blijft hij naar ons wuiven en ‘dag heren’ zeggen. Dat was erger dan al het andere.

Een oudere herinnering: ik kom binnen in een houten kamer. De man achter zijn tafel staat op. Ik denk dat ik kniel en kus de paarse vlek van zijn ring en kijk naar het gouden kruis op zijn borst. Wij dienen elkaar woorden toe en met trage bewegingen zwem ik de kamer uit.

Ik ben er alleen, het is jaren geleden. Om acht uur zijn de gasten naar hun cellen gegaan. Het is twee uur in de nacht, nu. Ik hoor de voeten van de gastenbroeder op de gang, het ontzettende kloppen op de deuren. Hij klopt bij mij. Ik zeg iets. Hij mompelt het wachtwoord in het Latijn. In de kou en de geheimzinnigheid, door de nau-

[p. 112]

welijks verlichte gang, vind ik de weg naar de kapel. De gasten zitten op een soort brug, zwevend boven de monniken. Vooraan een bruine slagorde met baarden. De anderen, daarachter hebben een dunne krans haar geetst op hun hoofd, dragen witte pijen met mouwen tot op de grond. Om een blad om te slaan moeten ze hun armen omhoog tillen en de mouw laten zakken. Ze doen dat met vreemde, zwaaiende gebaren.

Het is nog doodstil. Ze zitten geknield, een kwartier, een half uur, dertig witte poppen. Eén knakt er voorover, het boek valt uit zijn handen. De abt tikt met zijn staf, tweemaal, hout op hout. De monnik komt overeind, buigt diep naar het altaar, diep naar de abt, en gaat languit, zo gerekt mogelijk op de stenen vloer liggen.

Het eindeloos uitwaaieren van de psalmen tegen elkaar. De lispelende vergane stemmen van de oude mannen, soms met een Duits accent. Het veel te mooie byzantijnse geluid van sommige jongeren.

Nog een oudere herinnering: zomer, wit blazen van licht. Als ganzen komen ze aanlopen, achter elkaar, zeisen en houten harken over de schouder, de abt voorop. Ze dragen allemaal een pij van overalstof, hun kappen hebben ze over het hoofd getrokken. De zon flitst in de ring, de versieringen van de abt. Dit is vreemder dan Mars.

Het andere klooster. Na de boerse middeleeuw van de trappisten is dit geraffineerd, bijna mondain. Gesprek met een oude monnik: heeft u nooit een waanzinnig, alles beheersend verlangen gehad om dit te ontvluchten, hier weg te lopen? Antwoord: ‘De laatste keer dat ik dat gehad heb was in 1911.’

We eten in hun eetzaal. Aan de ingang staat de abt en wast onze handen. Water uit een koperen kan. Witte

[p. 113]

doeken. De zwarte monniken zitten aan lange houten tafels. De tafel van de abt staat hoger, overziet de bakstenen zaal. De hoge dunne stem roept Latijn. Een vloedgolf antwoordt. Wij staan er tussen als een explosie van wereld. Ik zie hoe sommige monniken naar ons kijken, niet weten wat ze moeten denken, niet denken of ons niet zien.

Twee jonge monniken moeten ons bedienen. Wij eten in een volstrekt stilzwijgen terwijl een man op een preekstoel op hoge jankende toon een hoofdstuk voorleest uit een boek over joodse tempelgebruiken. De abt tikt met zijn ring op tafel. Eén grote snikkende beweging: iedereen is opgestaan. De dunne stem in de stilte, de ontploffing van het antwoord. Achter de magere, dansende, handenwrijvende gestalte aan verdwijnen ze.

Nog nooit op één stuk zoveel reacties gehad als op dit. De mooiste: ‘Het lijkt mij voor u als redactie van een “katholiek dagblad” toch een eerste taak artikelen, kennelijk geschreven voor “boulevardbladen” of voor de Waarheid, Propria Cures en aanverwante voorlichters en aan die zijde wegens té ver gaande onnozelheid geweigerd, niet in uw blad op te nemen.’ De schrijver gaat voort met te veronderstellen dat het stukje ‘blijkbaar van de hand is van een zekere Cees Nooteboom’, en dat lijkt mij een mooie definitie van ál mijn stukken: ‘blijkbaar van de hand van een zekere Cees Nooteboom.’ Overigens verwijt men mij wat betreft het fenomeen kloosters ‘spot, belachelijkmakerij, gebrek aan eerbied, afstand, hoffelijkheid’, verder ook ‘onmacht, waarvan de echo weerklinkt als een dance macabre’. Een ander meent zelfs dat ik misschien wel ‘een misdaad’ bewezen heb, en bedoelt dan helaas alleen maar dat ik hem bedreven zou hebben. De verontwaardiging in de verschillende brieven is oprecht - het is de verontwaardiging die verlangt van een foto dat er op te zien zal zijn wat men denkt dat er op te zien zal zijn. En dat is nu eenmaal niet al-

[p. 114]

tijd zo. Bovendien: de man léék op koningin Victoria, en de toon was hoog en jankend. Eerbied is geen chemisch bestanddeel dat je kunt toevoegen om een positieve reactie te verkrijgen.