Een middag in Bruay

[p. 72]

Tempo Doeloe

[21 december 1961] Bij de uitgeverij Querido is dit najaar een boek verschenen dat Tempo Doeloe heet. Tempo Doeloe betekent: de tijd van vroeger, en wie het boek openslaat valt in die tijd van vroeger. De foto's uit dat boek zijn allemaal uit het ‘oude Indië’, periode 1870-1914, de voltooid verleden tijd, met alle gruwelijkheid van dien. Het is dezelfde schok van alle foto's uit die tijd: daar staan ze, onze voorouders, met hun geleefde, volstrekt voorbije leven. Ze zijn er middenin, de tijd aan alle kanten behaaglijk om zich heen, ze leven, hun hart klopt, ze zijn in Indië, ze zijn kolonialen, soldaten, bankdirecteuren, Javanen, ze kijken in de lens. Met hun levende oog kijken ze in ons levende oog, ze springen over de tijd heen, verschalken hun allang geleden vergane lichaam en zetten het nog een keer op, poserend in achter-tuinen onder waringins met vrouwen, baboes, en kinderen, een koperen zonnemiddag, augustus 1893.

Zo staan wij soms voor de fotograaf, de krant gelezen, een brief geschreven, straks gaan we slapen. Hij maakt zijn foto. Er is niets belangrijkers dan onze tijd. Wij zijn het die nu leven. Later neemt iemand onze foto ter hand, giechelt om onze ouderwetse kleren, om onze belachelijke haardracht, en om alles wat de tijd er nog aan lachwekkends zal kunnen bijmaken, dat wat we nog niet weten, nooit zullen weten.

Foto voor foto vertelt het land, zoals het geweest moet zijn: driemasters op de rede van Batavia, de blakende witheid van het Hotel des Indes, kijk, het heeft net geregend, de plassen liggen nog in het zand, honderd jaar oude regen! En de Kenarielaan, dames in crinoline, romantische heren met baarden onder hoge bomen, een

[p. 73]

hal van schaduw. Wie waren het, wat dachten ze? Van vóór 1870 is die foto, en het lot heeft het voorgeschreven: deze mensen zullen nooit een straaljager zien. Daar staan ze, de koets wacht om de hoek, een bediende zit op de trap en denkt... een geblazen gedachte in de leegte van de tijd, verdwenen met het lichaam dat de gedachte maakte, of niet verdwenen, ergens rondfladderend nog op die foto in de hete zuilen van lucht die rechtop onder de hemel staan. Huizen, bruggen, kerken, genevermerk 't Graantje.

Twee hoofdstukken verder begint de oorlog, de oorlog van Van Heutsz. Heren met sabels en vreemde helmen turend door een verrekijker naar de Atjehse vijand, die gepacificeerd moest worden. Foto's met lijken, maar die zijn we gruwelijker gewend. Het was geen vriendelijke oorlog, maar hij is zo lang verlopen, de tijd heeft hem afwezig gemaakt, een voorwerp, er hoort geen sentiment meer bij, zelfs niet bij de grafstenen. Overvallen en gesneuveld en hier begraven op 12 augustus 1905 1e luit. L.J. Donner, Eur. sergt. Van Soest no 47663. Inl. Fus. Kassar no 48260, en twee dwangarbeiders. Enzovoorts. Nu, met zesenvijftig jaar om er over na te denken zou men Donner postuum willen aanraden daar niet voor te sneuvelen, aangezien iedereen zijn oorlog zou vergeten, zijn kolonie dekoloniseren, zijn naam en zijn grafsteen in een fotoboek zetten. Maar het was zijn geldige tijd, onze gedachten zijn ongeldig, wij weten te veel.

Vorsten, Regenten, Residenten heet een ander deel, en daar ziet men de gouden sierpop, de Soesoehoenan van Soerakarta Pakoe Boewono X, als een slapend beeld aan de krachtige, met goudstiksel geborduurde arm van resident De Vogel. Twee foto's later is de Soesoehoenan opgezwollen en dik geworden. Omgeven door de kinderen van zijn hof staat hij daar, een raadsel in de ridder-

[p. 74]

ordes met een kind van een vrouw aan zijn arm dat geheimzinnig en bedroefd de toekomende tijd binnenkijkt.

Wij kunnen haar alles vertellen. De Soesoehoenan stierf in 1939.

Voorbij, voorbij, voorgoed voorbij, roepen de dichters. Weg rijsttafels, Maleise woorden, verlof in Scheveningen. De geschiedenis steekt een vinger uit en schrijft een nieuw land in het zand. De vreemdelingen vertrekken en nemen hun heimwee mee. Niemand die dit boek ziet kan geloven, dat ze alleen maar bittere herinneringen hebben achtergelaten, of liever, niemand die Breton de Nijs, Daum, Couperus, Alberts, Dermoût, Friedericy gelezen heeft wil dat geloven. Maar de sentimenten groeien hier weliger dan daar - en de rest is wishful thinking.