Een middag in Bruay

Kleiner en groter

[27 maart 1962] Een Engelse kernfysicus steekt de zondag in brand. Dat de planeet Pluto gemiddeld 3.666.000.000 mijlen van de zon afligt heb ik aangenomen op het dwingende gezag van anderen. Dat er sterren zijn met een doorsnee van 1.700.000.000 mijl is iets wat je zeker niet aan iedereen moet vertellen, want het kan de walging opwekken. Dat de grenzen van dit heelal zo ver van ons vandaan zijn dat we ze nooit zullen zien is een vonnis. Ik kijk met verbijstering en zeker met angst, naar de foto van een ontploffende ster, de Crab Nebula, waarvan men aanneemt dat zij lang voor 1054 vóór Christus is ontploft. Licht, de geweldige, reist met een snelheid van 186.000 mijlen per seconde, maar sommige galactieën, opeenhopingen van sterren, zijn zo ver van ons verwijderd dat zelfs het licht er 200.000 jaar over zou doen om er te komen. Kinderen leren die dingen, het is heel gewoon. Maar iedereen kent, soms, de lichte dui-

[p. 37]

zeligheid, het misselijkmakende gevoel bij zulke getallen. Je pakt je hand, of een ding en denkt: een hand, een ding. Het is er. En vervolgens buiten: een boom, iemand anders, de rivier. En dan: de zon. En daar begint het weer. De zon, onze ster. 93.000.000 mijlen hiervandaan. Maar langzaam went het, de snelheden, de afstanden, het ontzettende niet-weten en de verbijsterende wetenschap van sommige anderen, de blinde muren van het heelal, het gat, de verleidingen van het niet bestaan.

De man die mijn zondag in brand stak heet dr Browne. Zijn verhaal staat in de Observer van zondag. Hij heeft iets bedacht waarvan hij zelf zegt dat het misschien wel enige moeite zal kosten om er aan te wennen. (Buiten rijdt een man met ijs. Ik ken zijn roepen, en zijn bel, van andere jaren.)

De theorie van dr Browne komt er op neer dat ons universum maar een heel klein deeltje is van een superuniversum. Voor eventuele bewoners van zo'n superuniversum zijn wij niet meer, niet groter, niet zichtbaarder dan een elektron. Dat is allemaal nog te verdragen. Aan het grote, en het idee van onze kleinheid daartegenover zijn wij gewend, een beetje. De mens in zijn kleinheid is een uitgekauwd muziekstukje, en hem afzetten tegen ondoordringbaar grote getallen, zoals ik aan het begin van dit stukje gedaan heb, is een methode voor de gevoeligen die nog altijd in de termen en de afstanden van hun lichaam denken en meten met de denkwijze van hun ineenschrompelende wereld. Maar dr Browne heeft een nieuw soort duizeligheid opgesteld, een waarin wij groot zijn. Want, schrijft hij, wat voor ons een elektron is, zou dus heel goed een micro-universum kunnen zijn, compleet met eigen planetaire systemen, galactieën, sterren, aardes, mensen.

[p. 38]

En waarom niet? De maat die wij zijn zijn wij maar zelf, en hoe lang is dat een troost? In één atoompje zitten zoveel elektronen. Nu gaan wij, de maat van alle dingen (dat zijn we toch?) meten: het knopje van een speld bevat 55.000.000.000.000.000 atomen. En nu nog een keer dr Browne: dat wat voor ons een elektron is zou dus heel goed een totaal micro-universum kunnen zijn, compleet met eigen planetaire systemen, galactieën, sterren, aardes, mensen. Zoals wij? En in welk universum zijn wij, is ons heelal een elektron? De gedachte is onverdraaglijk, en moet worden verborgen. Het ergste is de ontzettende stilte waarin ons leven op aarde zich zal hebben afgespeeld, samengeperst en uitgerekt, verwerpelijk klein en onzichtbaar, onkenbaar groot en weer onzichtbaar. En daar draait het! Oorlogen, slachtingen en liefdes, namen, gedachten, godsdiensten, in een bevroren stilte speelt het zich af. Eichmann, Rusland en Amerika, de dertigjarige oorlog. Descartes, de weg van het midden, Dante, de Chinese muur, ik zeg maar wat, babbel babbel. En het veel prachtigere kleine: talen, codewoorden, modes, Tottenham Hotspur, Rainier van Monaco, het eiland Texel!

Deze witte, kille middag lijkt het hierop: iemand loopt naar de spiegel, kijkt zich? aan, en drukt zijn vinger tegen die spiegel. Met een zekere huivering kijken twee mensen hoe die afdruk langzaam vervluchtigt, verdwijnt. Buiten rijdt een man met ijs enzovoort. Op hoeveel aardes rijden er nu mannen met ijs? Op hoeveel aardes schrijf ik dit?

Op dit stuk kreeg ik twee reacties. Een van een bekend kvp kamerlid die mij uit Zwitserland om de betreffende Observer vroeg, en één van een priester en wetenschapsman die neerkwam op de volstrekte veroordeling: ‘romantische, debiele onzin.’ Dat zou natuurlijk best eens kunnen. Maar ja.