Een middag in Bruay

Oorlog en vrede

[19 oktober 1961] Landerig lig ik achterover en kijk naar de zon door de spleetjes van mijn ogen. Ook luister ik naar het gesprek van de zee, en denk na over oorlog en vrede. Vrede, op dit ogenblik ben ik zelf. Oorlog, of de stem daarvan, zijn de meeste kranten, die naast me liggen op de warme witte steentjes van het strand, vol met kolommen die vrede desnoods willen betalen met oorlog - ongeveer het enige wettige betaalmiddel waarmee vrede te koop is, zegt het verleden. Maar vrede is, zoals alles,

[p. 34]

een stuk duurder geworden, en kost op het ogenblik naar men zegt, om te beginnen zeker honderd miljoen ton tnt.

Het schijnt dat er maar twee manieren zijn om in vredestijd bij de oorlog te horen (behalve beroepsmatig): of je bent er waanzinnig bang voor, of je gelooft er niet in en weet gewoon niet wat het is.

Ik vergelijk de belachelijke machteloosheid waarmee ik hier op het strand lig - het woord oorlog dwars over mijn ogen geschreven - met de uitspraken van jonge Amerikanen die door het weekblad Time werden geïnterviewd - en wanhopig, maar tevergeefs tracht ik in contact te komen met hun voor mij onbegrijpelijke werkelijkheid. Uitspraken van gewone mensen die hun spaargeld van de bank moeten halen om zich de weelde van in het leger gaan te kunnen veroorloven.

Luitenant Michael Redmond uit Tomahawk(!): ‘Ik ben drie dagen getrouwd, maar nu moet ik opkomen. Nou ja, zo is het nu eenmaal. Het ziet ernaar uit dat we de Russen eens een lesje moeten geven?’

Sergeant Harry Donald Steinmetz: ‘Ik voel mijn regimentsinsigne als een tatoeëring in mijn schouder. Daarom heb ik me weer gemeld. Ik zou het afschuwelijk vinden als de jongens zonder mij weg zouden gaan.’

Dat is tenminste, denk ik dan, contact met de werkelijkheid van de oorlog, maar ik merk dat zelfs het schrijven er over geen enkel gevoel van realiteit bij mij teweegbrengt. De oorlog van het verleden, dát is realiteit. De doden die ik kende zijn werkelijkheid. Elke gedenkplaat op elk station is werkelijkheid. Elk boek over concentratiekampen is werkelijkheid. Maar niemand weet hoe groot, en hoe monsterachtig het embryo van een onvoorstelbare werkelijkheid is in ons praten over, dreigen met,

[p. 35]

bang zijn voor, moreel verdedigen bij voorbaat van de komende oorlog. Ik ben niet bang als een staatshoofd met raketten dreigt. Voor politici hoort dreigen bij de ritus van de vrede, zelfs als ze het menen. Een staatshoofd, een bom, een duikboot kunnen niet sterven. Maar als mensen over oorlog gaan praten, met oorlog gaan dreigen wordt het misschien tijd om langzaam en voorzichtig bang te worden. Opstaan van het strand, het flesje zonne-olie dichtschroeven, al de idiote jaren van de vrede kussen, de krant opvouwen en met een alles verduisterende zonnebril de weg naar de voorspelde vernietiging opwandelen. Maar dat is allemaal literatuur. Beter is het zich om te draaien, en brieven te lezen van Duitse soldaten uit Stalingrad:

‘Hier ben ik - nog steeds heel, met een redelijke pols, een half pakje sigaretten, eergisteren nog soep gehad... ik zit op mijn hurken in een kelder, zesentwintig jaar oud en verder ook niet gek, een van die jongens die zo broodnodig een paar strepen wilden hebben en “Heil Hitler” stonden te schreeuwen - met jou en de anderen - en nu is het alleen nog maar: sterven als een hond of naar Siberië. Dat zou allemaal nog niet zo erg zijn - maar te weten dat het gebeurd is voor iets wat totaal zinloos is, daar word ik gek van.’

Of deze:

‘Als vliegen vallen ze, het kan niemand meer iets schelen, niemand begraaft ze. Overal liggen ze, zonder armen, zonder benen, zonder ogen, lichaam opengescheurd. Ze zouden er een film van moeten maken - dat zou de “prachtigste dood ter wereld” voorgoed onmogelijk maken. Het is een dood die goed is voor beesten, later zal hij veredeld worden op monumenten, granieten standbeelden met stervende helden...’

[p. 36]

Dat was oktober 1942 - dit is oktober 1961. Er zijn mensen die bommen laten ontploffen, die protestmarsen houden tegen bommen, die bommen bedenken, die bang zijn voor bommen, die met bommen dreigen. Het enige afdoende zou waarschijnlijk zijn een ordelijke protestmars van alle doden uit de laatste twee wereldoorlogen. Maar die zijn nu eenmaal niet meer voorhanden. Die liggen in hun graf zoals wij nu op dit stenen strand: leeg, onwezenlijk, onwerkelijk - duizend jaar oud van oorlog en vrede, en met een krankzinnig raadsel om op te lossen, dat van de mensheid die zich opeet. En ook dat is literatuur.