|
| |
Apologie (1584-1585)
Ontstaan
De aanwezigheid van de Apologie onder de PW 1584-1585 is zeer zinvol: deze reeks, die voor alles bedoeld is als een verheerlijking van de dichter zelf, kan enkel ten zeerste gebaat zijn met een bijdrage als deze Apologie, waarin de rol der dichters in het algemeen en het belang van Jan van der Noot in het bijzonder met kracht van argumenten betoogd wordt.
De schaarse inlichtingen waarover wij ten aanzien van Hendrik Ackermans (zie titelvel 1584-1585 19) beschikken, laten helaas niet toe een precieze aanleiding voor de samenstelling van deze Apologie vast te stellen.
| |
| |
Bronnen
In het hoofdstuk ‘De dichter en het dichterschap’ vindt men de logische behandeling der bronnen, opgesomd volgens hun belang en gegroepeerd naar hun oorspronkelijke samenhang. In de onderhavige lijst wordt een overzicht gegeven in functie van de tekst der Apologie zelf: de bronnen worden vermeld naargelang van hun toepassing in Ackermans' voortschrijdend betoog.
| |
| |
| 5-19 |
= |
Marc-Antoine de Muret, Préface sur ses commentaires, 1-12 (STFM, V, xxiv) |
| 16-17 |
= |
Apod, §60 |
|
(OE, [25]) |
| 28 |
= |
Ronsard, Abbregé de l'Art poëtique françois, 398-399 |
(STFM, XIV, 23) |
| 28-33 |
|
438-441 |
(STFM, XIV, 26) |
| 36-38 |
|
462-470 |
(STFM, XIV, 27) |
| 39-40 |
|
112-114 |
(STFM, XIV, 9) |
| 48-49 |
= |
Horatius, Carmina, III, xxx, 13-14; IV, ii, 27-32 |
|
| 51-55 |
= |
Ronsard, Abbregé..., 161-163 |
|
(STFM, XIV, 11-12) |
| |
Joachim du Bellay, La deffence et illustration de la langue francoyse, livre II, chap. XII, 16-23 |
| |
(ed. H. Chamard, STFM, 183-184) |
| 55-64 |
= |
Muret, Préface..., 12-17 |
|
(STFM, V, xxiv) |
| 71-72 |
= |
Het Bosken |
|
(Smit-Vermeer, 150) |
| 73-76 |
= |
Du Bellay, a.w., livre I, chap. I, 34-36 |
|
(STFM, 14) |
| |
livre I, chap. III, 14-17 |
|
(STFM, 23-24) |
| |
livre II, chap. XII, 96-99 |
|
(STFM, 188) |
| 95 |
= |
Ronsard, Abbregé..., 126 |
|
(STFM, XIV, 10) |
| 118-122 |
= |
Plinius Secundus Minor, Epistulae, III, 21 |
|
| 159-168 |
= |
Etienne Jodelle, A tresillustre princesse Marguerite de France, 57-66 in Ronsard, Le second livre des hymnes, Paris, 1556 |
| |
(STFM, VIII, 243) |
| 174-193 |
= |
Apod, §75 |
|
(OE, [30]) |
| 194-195 |
= |
Apod, §73 |
|
(OE, [29]) |
| 200 |
= |
Jodocus Badius, Familiaria in Terentium prenotamenta, b3r |
|
| 203-204 |
= |
Ioan. 10:20,33 |
|
| 207-209 |
= |
scholiers 108-110 |
|
| 215-223 |
= |
Apod, §74 |
|
(OE, [29]) |
| 224-225 |
|
§74 |
|
| 226-229 |
= |
Tiberius Claudius Donatus, De Pub. Vergilij Maronis uita, β1v (ed. Georgius Fabricius Chemnicensis, Basileae, 1586) |
| 232-240 |
= |
Horatius, Satirae, I, x, 78-83, 87-91 |
|
| 241-245 |
|
II, i, 2-6 |
|
| 246-256 |
= |
|
Epistulae, II, i, 6, 9, 10, 14, 34, 48, 49, 76, 77, 89-92 |
|
| 257-261 |
= |
|
180-184 |
|
| 262-263 |
= |
Badius, a.w., b3r, b5v, p5r, t6r, z5v |
|
| 264-265 |
= |
|
a1v, b3r |
|
| 269 |
= |
Muret, a.w., 15 |
|
(STFM, V, xxiv) |
| 280-281 |
= |
Apod, §38 |
|
(OE, [20]) |
| 282 |
= |
Ovidius, Metamorphoses, XV, 871 |
|
| 283 |
= |
Horatius, Carmina, III, xxx, 1, 14 |
|
| 284-285 |
= |
|
15-16 |
|
| 287-288 |
= |
|
I, i, 29-30, 32 |
|
| 290 |
= |
|
IV, iii, 16 |
|
| 291 |
= |
|
22 |
|
| 292 |
= |
Vergilius, Eclogae, IX, 19 |
|
| 293 |
= |
|
26 |
|
| 307 |
= |
Alciati, 715-716 |
|
| |
Het Bosken |
|
(Smit-Vermeer, 117) |
| 311-312 |
= |
Apod, §42, §80 |
|
(OE, [21], [32]) |
| |
Patricius, De institvtione, Parisiis, 1585, 59v |
|
| 330-331 |
= |
LvB, *3, 32-33 |
|
| 333-335 |
= |
Giovanni Boccaccio, Genealogie deorum gentilium libri. A cura di Vincenzo Romano, Bari, 1951, II, 699, 25-27 |
| |
| |
| 335-347 |
= |
Apod, |
§72 |
(OE, [28]) |
| |
LvB, *5, 7-10 |
|
| 352-356 |
= |
Badius, a.w., a4r |
|
| 380 |
|
a2r |
|
| 381 |
|
b6r |
|
| 382 |
= |
Joannes Aventinus, Annalivm Boiorvm libri septem, Ingolstadij, 1554, 30 |
| |
Badius, a.w., a3r |
|
| 383 |
= |
Badius, a.w., a3r |
|
| 385-387 |
= |
Badius, a.w., a3v |
|
| |
Apod, §13 |
|
(OE, [11]) |
| 387-389 |
= |
Badius, a.w., a2r, a3r, a4r |
|
| |
Aventinus, a.w., 31 |
|
| |
Apod, §42 |
|
(OE, [21]) |
| 389 |
= |
Apod, §58 |
|
(OE, [24]) |
| 390-391 |
= |
Boccaccio, a.w., II, 705, 17-21 |
|
| |
Badius, a.w., a2v |
|
| |
Apod, §58 |
|
(OE, [24]) |
| 392 |
= |
Apod, §80 |
|
(OE, [32]) |
| 392-395 |
= |
Aventinus, a.w., 5 |
|
| |
Boccaccio, a.w., II, 705, 4-6, 767, 16-17, 768, 7-18 |
|
| |
Patricius, a.w., 58v |
|
| |
Ronsard, Abbregé..., 15-16, 22-26 |
(STFM, XIV, 4, 4-5) |
| |
Apod, §56 |
|
(OE, [24]) |
| |
Franciscus Patricius, De Regno & Regis institutione, [Parijs], 1531, 10 |
| 394-395 |
= |
Badius, a.w., a3r, a4r, a4v |
|
| 396-399 |
= |
Aventinus, a.w., 31, 30 |
|
| 399 |
= |
Ps. 95:13 |
|
| 400 |
= |
Ps. 138:8; Job 26:6; Amos 9:2-3; Hebr. 4:13 |
|
| 402 |
= |
Eccli. 16:16 |
|
| 403 |
= |
Ps. 88:10, 12-13; Job 12:7-10 |
|
| 404 |
= |
Gen. 1:2; Ps. 28:3-10 |
|
| 405 |
= |
Is. 40:22 |
|
| 408 |
= |
Badius, a.w., a3r |
|
| 408-410 |
= |
Aventinus, a.w., 31, 32 |
|
| 410 |
= |
Badius, a.w., a4r |
|
| 411-412 |
= |
Aventinus, a.w., 33 |
|
| 412 |
= |
Is. 66:15-16; Joel 2:5 |
|
| 413 |
= |
Tob. 3:25 |
|
| 414 |
= |
Prov. 17:11 |
|
| 414 |
= |
Aventinus, a.w., 31 |
|
| 414-415 |
= |
Aventinus, a.w., 38 |
|
| |
Badius, a.w., a2r, a3r |
|
| 416 |
= |
Ps. 32:6,9 |
|
| 424 |
= |
Hiëronymus, Epistola. Ad Paulinum. De studio Scripturarum (Migne, XXII, 541) |
| 425-427 |
= |
Boccaccio, a.w., II, 711-712 |
|
| |
Verklarende aantekeningen
| 1 |
alle: niet toevallig gebruikt; zie II, 96. |
| 4 |
Henrick Ackermans: zie titelvel 1584-1585 19 |
| 5-19 |
Woordenschat en compositie van deze inleiding zijn sterk beïnvloed door Marc-Antoine de Muret. |
| |
| |
| 5 |
verkeertheydt: verdorvenheid MNW, VIII, 1886 (s.v. Verkeertheit) |
| 10 |
goede kunsten: vertaling van bonae artes WNT, VIII, 554 (s.v. De goede kunsten) |
| 13 |
vooirdt te doruen brenghen: behoeven voor de dag te halen WNT, III, 3671 (s.v. dorven) en MNW, IX, 1176 (s.v. Vortbrengen) |
| 14 |
Godlijcken: door God bezielde WNT, V, 243 (s.v. Goddelijk)
vroomen: rechtschapen MNW, IX, 1398 (s.v. Vrome) |
| 16 |
Brabantsche ofte Nederlandtsche: doorheen gans zijn werk schakelt Van der Noot deze twee begrippen gelijk. |
| 17 |
gheschuymde: vreemde (eigenlijk: geroofd uit een andere taal) WNT, XIV, 1158 (s.v. Schuimen) |
| 18 |
2. honderdt: in de 15de eeuw wordt Brussel een centrum van Franse cultuur en dus ook van verfransing door de vestiging aldaar van het Bourgondische hof; zie C.G.N. de Vooys, Geschiedenis van de Nederlandse taal, Antwerpen, 19525, 45. Met 2. honderdt jaren bedoelt Van der Noot dan ook wel het begin der regering van Filips de Stoute, die in 1384 graaf van Vlaanderen wordt. Voor het besef van dit verband tussen de Bourgondische hertogen en de verfransing, zie nog J.B.C. Verlooy, Verhandeling op d'onacht der moederlyke tael in de Nederlanden. Met een inleiding van Rob. van Roosbroeck, Antwerpen, 1938, 19.
hervvaerdts: tot op deze dag WNT, VI, 675 (s.v. Herwaarts) |
| 20 |
haer: slaat op vvoorden (17) |
| 21 |
bequame: geschikte, doelmatige WNT, II, 1648 (s.v. Bekwaam) |
| 22 |
vindende: uitvindend WNT, XXI, 732, 733 (s.v. Vinden)
verclaerdt: verheerlijkt MNW, VIII, 1909 (s.v. Verclaeren); deze zienswijze is een resultaat van Joachim du Bellay's oproep; zie La deffence et illustration de la langue francoyse. Edition critique publiée par Henri Chamard, Paris, 1948, 6 r. 21. |
| 23 |
derf: mag WNT, III, 3671 (s.v. Durven) |
| 23-24 |
by...vertoondt: in het gezelschap van...getoond MNW, IX, 159 (s.v. Vertonen) |
| 26 |
vvel-besneden: wordt toegelicht door het volgende woord. |
| 27 |
veetschen: lees veerschen |
| 28 |
Heerlijcke, Ghemeyne, ende Lyricksche: naamgeving volgens Ronsard, Abbregé de l'Art poëtique françoys, 460-470 (STFM, XIV, 27) voor respectievelijk twaalf-, tien- en acht- (of minder) lettergrepige verzen. Ook de hierna volgende nadere definiëring is ontleend aan dezelfde Abbregé; zie Bronnen. |
| 30 |
snede: cesuur WNT, XIV, 2278 (s.v. Snede)
snede, pause oft steunen: het gebruik van drie termen ter omschrijving van één zelfde begrip wijst op het belang dat Van der Noot aan het begrip der cesuur hecht; zie F. de Schutter, Het vers van Jonker Jan van der Noot. Een ritmologische studie, Gent, 1967, 53. |
| 33 |
aduertere ick: deel ik mee WNT, Suppl. I, 423 (s.v. Adverteren)
dat...: opdat (doelzin) WNT, III, 2306 (s.v. Dat)
distinctelijck: afzonderlijk RG, 127 (s.v. Distinct) |
| 34 |
bescheydelijck: onderscheiden WNT, II, 1964 (s.v. Bescheidelijk)
anders: althans WNT, II, 438 (s.v. Anders)
onvvetdlijck: lees onvvedtlijck: niet volgens dit voorschrift WNT, X, 2213 (s.v. Onwettelijk) |
| 35 |
distingueren: vaststellen RG, 127 (s.v. Distingueren); Van der Noot - via Ackermans - bedoelt: wie de cesuur niet op de juiste plaats legt... |
| 37 |
Harmonie: zoals de twee voorgaande termen dient ook dit woord om de versmaat te omschrijven. |
| 38 |
Lyrikens: lyrische stukken; term ontleend aan de ‘vers lyriques’ waarover Ronsard spreekt. |
| 39 |
stocx: strofe; in een zelfde verband spreekt Ronsard immers van ‘le premier couplet’. |
| 41 |
haest: weldra WNT, V, 1481 (s.v. Haast)
de kunste der Poëteryen: een titel waarop nergens elders gezinspeeld wordt; misschien is het appendix naar Aventinus (377 e.v.) uit dit traktaat afkomstig. |
| |
| |
| 43 |
neersticheydt ende erbeydt: wel geen toevallige herhaling van de termen in 10 |
| 45 |
slechter: onaanzienlijker in vergelijking met de activiteit in 54-55 |
| 46 |
hoog: bijwoord bij verheuen (47) |
| 49 |
vvaer-segt: de waarheid zegt MNW, IX, 1585 (s.v. Waerseggen); Van der Noot steunt hier op Horatius, Carmina, III, xxx, 13-14 of - hoewel minder waarschijnlijk - IV, ii, 27-32. |
| 52 |
verçiren: zelfde programma als reeds vermeld in 23. |
| 53 |
barbare: hier past zowel de oude Griekse neutrale betekenis ‘vreemd’, als het modern ongunstig begrip ‘barbaars’ WNT, II, 1007 (s.v. Barbaarsch). De hier gebruikte spelling ontmoet men niet in de Ndl. woordenboeken; het woord is dan ook rechtstreeks aan het Frans ontleend; zie Littré, I, 876 (s.v. Barbare), waar eveneens beide betekenissen voorkomen.
onaerdige: onbevallige WNT, X, 895 (s.v. Onaardig)
redenen: manier van spreken WNT, XII, 3de stuk, 824 en 822 (s.v. Rede) |
| 54 |
de palen: het binnen bepaalde grenzen besloten grondgebied WNT, XII, 21 (s.v. Palen) |
| 55-64 |
De eerste twee aanvallen vindt men reeds geformuleerd bij Muret (STFM, V, xxiv), de overige echter niet. |
| 56 |
goetdunckentheyt: laatdunkendheid WNT, V, 345 (s.v. Goeddunkendheid) |
| 57 |
heur...verhief (58): het hoofd opstak MNW, VIII, 1819 (s.v. Verheffen) |
| 58 |
opstack: in kracht toenam WNT, XI, 1256 (s.v. Opsteken) |
| 59 |
die tyt: in die tijd |
| 60 |
eeselslijck: niet in het WNT als apart woord; gevormd met suffix -lijk in de betekenis van ‘passend bij, een kenmerk van’ WNT, VIII, 2302 (s.v. -lijk); eeselslijck gheroep is dus: gebalk. |
| 61 |
Midialisch: onrechtvaardig; koning Midas van Frygië gaf als scheidsrechter in een wedstrijd tussen Apollo en Pan de voorkeur aan het fluitspel van Pan boven het citerspel van de god der dichtkunst. Tot straf kreeg hij van Apollo een paar ezelsoren (vandaar in 60: eeselslijck). |
| 63 |
misterialyck: mysterieus RG, 258 (s.v. Misteriael)
vrymoedigh: voortvarend MNW, IX, 1370 (s.v. Vrimoedich) |
| 70 |
dochten: in orde waren WNT, III, 2455 (s.v. Deugen, dogen) |
| 71 |
Midam: toespeling op de anekdote die reeds in 61 ter sprake kwam.
strycken: vellen WNT, XVI, 54 (s.v. Een vonnis strijken) |
| 75 |
ouer-vveghen: buitensporig WNT, XI, 2207 (s.v. Overwegen)
verdoeldt: afgedwaald (nl. van het sinds lang bewandelde literaire pad) MNW, VIII, 1625 (s.v. Verdoolt)
heur ondervvinden: zich verstouten WNT, X, 1519 (s.v. Onderwinden); voor een zelfde klacht over het onbegrip der humanisten, zie D'Heere, IV, 40 e.v. |
| 76 |
sy-lie: nl. Andere (73) |
| 79 |
boter-beesten: het WNT, III, 705 kent enkel het ‘boterbeestje’, een soort van kernlijster of kruisbek. Gezien de context is hier eerder een scheldwoord als het huidige ‘rund’ bedoeld, waarbij men ‘boter-beest’ dient te verstaan als het dier dat melk - en vandaar boter - produceert.
esels: een scheldwoord dat a.h.w. in de lucht hangt sinds eeselslijck (60) en het verhaal van koning Midas (61 en 71). |
| 81 |
met den eersten: in de aanvang WNT, III, 3919 (s.v. Met den eerste)
barber...: geen toevallige overeenkomst met de toestand van het Nederlands vóór Van der Noots komst, als gesignaleerd in 53. |
| 83 |
Homerus...: de keuze van deze namen is, zoals in 85-86, in feite verricht door Du Bellay. |
| 85 |
eerst, En: Bij de overgang van Bi (a) naar (b) is de komma in de plaats van een punt gesteld, maar bij die gelegenheid heeft men nagelaten de kapitaal E te vervangen door de onderkastletter. |
| 89 |
vereeren...: opvallend parallellisme in de volgorde dezer ww. in vgl. met 86. |
| |
| |
| 90 |
gheesten: taalvaardige lieden, dichters WNT, IV, 729 (s.v. Geest)
hem (2de maal): hoort bij nà volgen (91)
som: soms WNT, XIV, 2506 (s.v. Som) |
| 91 |
geruerdt: vermeld WNT, XIII, 786 (s.v. Roeren) |
| 93 |
Prouencen: de Provençaalse poëzie wordt door Van der Noot steeds als een aparte en evenwaardige grootheid behandeld naast de Italiaanse en Franse literatuur; zie b.v. etten 258. |
| 94 |
Verstaende: constructie, parallel met vvel verstaende in 92; beide bepalingen hangen af van Hy [Van der Noot]...ende sommige goede gheesten (89-90). |
| 95 |
een man...: niet hetzelfde beeld, maar toch ook een vergelijking met het lichaam in Ronsard, Abbregé..., 126-130 (STFM, XIV, 10). |
| 96 |
ghelyc: even WNT, IV, 1170 (s.v. Gelijk) |
| 97 |
cnide: hypercorrecte bijvorm WNT, VII, 4597 (s.v. Knie) |
| 98 |
leege: op geringe afstand boven de grond WNT, VIII, 1245 (s.v. Leeg) en WNT, VIII, 842 (s.v. Laag) |
| 99 |
sommige: onderwerp van gebrouvven hebben (103-104)
met der hant: met de hand als waarborg van oprechtheid WNT, V, 1764 (s.v. Hand) |
| 100 |
meynen: beminnen WNT, IX, 378 (s.v. Meenen, meinen)
heur gelaten: veinzen WNT, IV, 1051 (s.v. Gelaten)
te hebben: nl. Godt te meynen (hebben als plaatsvervangend ww.). |
| 102 |
Poet: meew. voorw. bij gebrouvven hebben (103-104) |
| 104 |
den aldergrootsten...: navolging van de formule Deo Optimo Maximo; zie roelandts 97. |
| |
besten: zie ook 202 |
| 107 |
in spel: zonder inspanning WNT, XIV, 2677 (s.v. Spel)
die: nl. Boosheydt en Loeughen (106) |
| 108 |
te hants: nu WNT, XVI, 1758 (s.v. Thans, tehants) |
| 109 |
aller deser: van al deze leugens (106)
verhaelde: achterhaalde MNW, VIII, 1793 (s.v. Verhalen); zie 107 |
| |
vvedersprekinghen: tegenwerkingen MNW, IX, 1979 (s.v. Wedersprekinge) |
| 110 |
heur...vermyden (111): zich onthouden MNW, VIII, 2139 (s.v. Vermiden); inf., afhangend van behoorden (111) |
| 111 |
Zoyelisten: vitters VD, 2453 (s.v. Zoïlus) |
| 113 |
vyanden der Deugt: doordat zij de dichter juist om deze kwaliteit aanvallen; zie 102. |
| 114 |
des Lants eere benyden: logisch gevolg van de stelling, geformuleerd in 51-55. |
| 115 |
het Vaderlant: meer bepaald in de LvB.
Heeren ende Vrouvven: slaat op de PW zelf. |
| 117 |
Plinius: Plinius Secundus Minor (oComo 62 †ca. 114) |
| 118-122: |
dit citaat wordt nog herhaald in angoni 133-136. |
| 125 |
Landen...: recapitulatie van 115-116 en tegelijk vertaling van Plinius' woorden. |
| 128 |
hy: Plinius |
| 131 |
schoffers: gretige eters (eigenlijk: zij die tijdens het werk rusten om te eten); niet als subst. in de woordenboeken, maar afgeleid van schoffen, een nevenvorm van schoften (WNT, XIV, 771)
brossers: slempers, doorbrengers WNT, III, 1154 (s.v. Brasser) |
| 132 |
schinckers: in WNT, XIV, 439 (s.v. Schenker) als bedienaar van het schenkambt; hier evenwel als synoniem voor drinckers, dronkaards. |
| 134 |
verslampampen: verkwisten met eten en drinken WNT, XIV, 1560 (s.v. Verslampampen) |
| 136 |
spiegel: navolgenswaardig voorbeeld WNT, XIV, 2752 (s.v. Spiegel)
dan: leidt het tweede lid in, afhangende van liuer hebbende (132) |
| 137 |
te vervvecken: op te wekken MNW, IX, 316 (s.v. Verwecken) |
| 138 |
vergetelijcheyt: de betekenis ‘Vergeetachtigheid’ in MNW, VIII, 1752 (s.v. Vergetelijcheit) voldoet niet, maar wel de aldaar opgetekende versie van Plantin en Kiliaan: ‘Oblivio’ = |
| |
| |
| |
vergetelheid; in de onderwereld dronken de schimmen immers uit de Lethe om het verleden te vergeten. |
| 142 |
poffers: bluffers WNT, XII, 3032 (s.v. Poffer) |
| |
oor-blasers: kwaadsprekers WNT, XI, 66 (s.v. Oorblazer) |
| 144 |
haer: nl. sy (138), eigenlijk 131-132 |
| 145 |
veursichtiger: meer vooruitziend MNW, IX, 1073 (s.v. Voresichtich) |
| 146 |
statuen: standbeelden WNT, XV, 882 (s.v. Statue) |
| 148 |
eyndelinge: ten slotte (leidt het laatste lid van een opsomming in) WNT, III, 4037 (s.v. Eindeling)
In somma: Kortom WNT, XIV, 2503 (s.v. In somme) |
| 149 |
rechte: echte WNT, XII, 3de stuk, 495 (s.v. Recht) |
| |
vvrekers: nl. door het verlenen der onsterfelijkheid; voor deze term, zie 165. |
| 150 |
som: deels WNT, XIV, 2506 (s.v. Som) |
| 151 |
daer: plaatsaanduiding: op deze wereld, in dit leven
ende (1ste maal): indien WNT, III, 4109 (s.v. En) |
| 152 |
godlyke gheesten: door God bezielde dichters |
| 153 |
deugt: bedoeld is hier het door de hemel geschonken dichterlijk talent. |
| 156 |
Estienne Iodelle: Etienne Jodelle (oParijs 1532 †aldaar 1573)
Hij is een leerling van Muret en vriend van Ronsard. Grote roem heeft hij geoogst door zijn eerste tragedie in klassieke trant Cléopâtre captive, opgevoerd in 1553. Van der Noot blijkt Jodelles werk niet geraadpleegd te hebben; hij kent enkel dit lofdicht van Jodelle in een bundel van Ronsard.
Lit.: Dictionnaire des lettres françaises. Le seizième siècle, Paris, 1951, 398-401 (A. Muller); MEW, IV, 258 (G.D. Jonker). |
| 157 |
Margarite, Hertoghinne van Sauoyen: Marguerite de France (oSaint-Germain-en-Laye 5 juni 1523 †Turijn 14 sep. 1574)
Dochter van koning Frans I en van Claude de France. Marguerite is hertogin van Berry tot haar huwelijk met Emmanuel-Filibert van Savoye (1559). Aan het Franse hof begunstigt zij het humanisme en de tolerantie, gepropageerd door kanselier Michel de l'Hospital. Tevens beschermt zij de dichters, door wie zij dan ook uitvoerig geprezen wordt. Ronsard draagt haar Le second livre des hymnes op, uit welke bundel de verzen van Jodelle hier door Ackermans geciteerd worden.
Lit.: Nouvelle biographie générale, XXXIII, 601-602; Dictionnaire des lettres françaises. Le seizième siècle, Paris, 1951, 484 (Robert Barroux); Grand dictionnaire universel du XIXe siècle, X, 1172; Laumonier in STFM, VIII, 30 noot 1. |
| 159 |
artisans: écrivains Huguet, I, 327 (s.v. Artisan) |
| 163 |
espoir: nl. vereeuwigd te worden (= But, 161) |
| 164 |
Portans: bepaling bij les grands (161) |
| 165 |
vengeurs: zie 149 |
| 166 |
Ignorance: het geliefkoosd doelwit van alle Franse renaissance-dichters; zie liefvelt 36. |
| 168 |
vertu: wat Van der Noot noemt een hemelsche deugt (153), nl. het dichterlijk talent. |
| 171 |
vromen: zie 14 |
| 173 |
andersins: door het vervullen van het schepenschap in 1562 en 1565. |
| 174-193 |
zijn ontleend aan de Apod, §75 (OE, [30]); nadere gegevens over de auteur van deze lofverzen evenals over zijn dichtwerk ontbreken evenzeer in de PW als in DBE. |
| 198 |
vleeschelijcke: die alleen voor het lichaam leven WNT, XXI, 1684 (s.v. Vleeschelijk) |
| 199 |
aen Homerum: een verwijt dat door Van der Noot nog kort voordien behandeld is in gambrinus 153; zie aldaar. Ofwel zinspeelt onze auteur op een onvoldoende appreciatie, die eveneens ter sprake komt in een rekest aan het Antwerpse stadsbestuur, waarin hij Apollo laat verklaren n.a.v. het uitblijven van enige beloning voor Van der Noot: ‘Hoe suster? Wanneer? |
| |
| |
| |
Acht dagen nae syn doot? Gelyck die Grieken heuren ende onsen Homerum deden?’; zie Prims 1929, 632. |
| 200 |
aenden Africaenschen Scipion: Publius Cornelius Scipio Africanus Maior (o235 v. Chr. †183) werd samen met zijn broer Lucius aangeklaagd wegens verrijking na een veldtocht tegen Antiochus (188). Vrijgesproken en opnieuw aangeklaagd, ging Publius vrijwillig in ballingschap naar Liternum in Campanië.
aen Terentium: zie Badius' commentaar in zijn Terentius-uitgave, vooral cap. xxv, ‘De Terentij vita’, b3r: ‘Nam licet terentius in magna esset nobilissimorum et potentissimorum gratia. Nihilominus tamen pauperrimus et miserrimus in externis horis obijt’. |
| 201 |
Propheten: zie Luc. 13:34 |
| 202 |
den besten: Christus; zie 104 voor ‘besten’; als stijlfiguur een vb. van antonomasia. |
| 203 |
den duyuuel: Ioan. 10:20 |
| 204 |
den eenen...: de ene zei dat Hij (Christus) goddeloos was...
godloos: Ioan. 10:33
sot: Ioan. 10:20 |
| 205 |
vvel te passe: zoals het behoort WNT, XII, 614 (s.v. Wel te pas) |
| 206 |
op een plaetse: Ackermans citeert uit scholiers 108-110, een vel dat kort voordien gedrukt was. |
| 210 |
Momus (genitief): god van spot en (vooral onredelijke) kritiek |
| 211 |
deught ende Godlyke konste: de identiteit van deze twee begrippen is de lezer reeds voorgehouden in 153.
ghecalomnieert: belasterd RG, 84 (s.v. Calumnieren) |
| 212 |
nà: achterna; bij ww. die een geluid uitdrukken, waarmee men iemand achtervolgt WNT, IX, 1315 (s.v. Na)
gheschabbeaut: geschimpt WNT, XIV, 176 (s.v. Schabeeuwen) |
| 214 |
Zoyelus: Badius noteert in zijn commentaar bij Baptista Mantuanus, Secundus Operum...Tomus. In quo sunt commentariis familiaribus exposita haec opera praecipue moralia (Colofon: Parrhisiis, 1513), 22r: ‘Zoilus enim cum libros aduersus iliadem atque odysseam perclarissima homeri opera composuisset alexandriam veniens recitauit eos ptolemaeo regi: qui cum animaduertisset poetarum parentem immerito absentem vexari nullum illi responsum dedit. At zoilus cum diu fuisset in regno tandem inopia omnium rerum compulsus regem adijt rogans vt dari sibi aliquid iuberet. Tum rex Homerus qui ante annos mille decessit aeuo perpetuo tot milia hominum pascit: quare tu quoque debes qui meliori ingenio te profiteris non modo vnum: sed etiam plures alere posse. Quo responso tali rege digno repulsus proicidij postea damnatus ac cruci affixus est: & quia homerum lacessiuit atque flagellauit: homeromastix appellatus est’. |
| 215 |
Mantuanus: overgenomen uit de Apod, §74 (OE, [29]); voor de eigenaardige samenstelling van dit citaat, zie DBE, 188-189. |
| 216 |
de gallighe: het kruis MNW, II, 898 (s.v. Galge) |
| 217 |
stimulas: lees stimulis zoals in de Apod |
| 220 |
crucce: lees cruce
iubente Tyranno: volgens de legende is deze vorst Ptolemaeus II Philadelphus; zie La grande encyclopédie, XXXI, 1326 (Victor Glachant). |
| 222 |
sua: verbeterd tegenover suae in de Apod |
| 224 |
Maronem: Publius Vergilius Maro |
| 225 |
Paro...: deze namen stammen eveneens uit Apod, §74 (OE, [29]), en zijn aldaar ontleend aan Donatus' Vita Vergilii; zie OE, 245 en DBE, 187.
na: zie 212
ghekeeckt: bekeven WNT, VII, 2082 (s.v. Keken) |
| 226 |
Carbeliums...: eveneens ontleend aan het werk, vermeld in 225: Tiberius Claudius Donatus, De Pub. Vergilij Maronis uita, geciteerd volgens Pvb. Vergilii Maronis opera, quae quidem ex- |
| |
| |
| |
tant, omnia: cvm ivstis et doctis...Commentarijs Tib. Donati & Seruij Honorati, summa cura ac fide à Georgio Fabricio Chemnicense primò collectis & emendatis..., Basileae, (1586), ß1v: ‘Nec Vergilius, qui colum linguae Latinae fuit, caruit obtrectatoribus...Est & aduersus Aeneida liber Carbilij Pictoris, titulo Aeneidomastix. M. Vipranius eum à Mecoenate suppositum, appellabat nouae ϰαϰοζηλίας repertorem, neque tumidum neque exilem, sed communibus uerbis opus illud confecisse. Herennius uitia eius tantum contraxit, Perilius Faustinus furta. Sunt & Qu. Octauij Auiti uolumina, quibus annotatur, quos & unde uersus transtulerit. Asconius Paedianus libro quem contra obtrectatores Vergilij scripsit, pauca admodum ei obiecta ponit...’.
vvederspreken: smaad, opwerping MNW, IX, 1978 (s.v. Wederspreken) |
| 227 |
Asconius,: men denke de komma weg |
| 231 |
I. Sermo. 10.: dit excerpt is samengesteld aan de hand van Horatius, Satirae, I, x, 78-83, 87-91. De manier waarop 82, 83 en 87 versmolten zijn verloopt parallel met het procédé dat in DBE, 187-189 gesignaleerd wordt m.b.t. de citaten in de Apod; m.i. wijzigt Van der Noot deze verzen doelbewust. |
| 241 |
2. Sermonum. 1.: Horatius, Satirae, II, i, 2-6 |
| 245 |
2. Epist. 1: samengelezen uit Horatius, Epistulae, II, i, 6, 9-10, 14, 34, 48-49, 76-77, 89-92. |
| 257 |
Valeat...: Ibid., 180-184. |
| 262 |
bespotters ende benyders: Badius, a.w., b3r: ‘Ex his autem que ipse Terentius de se in prologis suis attestatur colligi potest...quod in nobilissimorum virorum gratia erat. Vnde emuli et aduersarij eius dixerunt ipsum non suas sed scipionis aut lelii comedias pro suis edidisse’. |
| 263 |
elcke Prologhe: Badius, a.w., b5v, in de proloog van de Andria: ‘Nam in prologis scribundis operam abutitur: non qui argumentum narret: sed qui maliuoli veteris poete maledictis respondeat’; p5r, in de proloog van de Adelphoe: ‘Postquam poeta sensit scripturam suam ab iniquis obseruari et aduersarios rapere in peiorem partem:...Pernoscite furtum ne factum existimetis: an locum reprehensum: qui preteritus negligentia est Quod isti dicunt maliuoli homines nobiles eum adiutare’; t6r, in de proloog van de Phormio: ‘Postquam poeta vetus poetam non potest retrahere a studio et tradere hominem inocium: maledictis deterrere (ne scribat) parat’; z5v, in de proloog van de Hecyra: ‘sciebam dubiam fortunam esse scenicam’. |
| 264 |
Volcatius: Badius, a.w., a1v: ‘Excellenti ingenio comici scriptores olim floruerunt inter quos Cecilio palmarium defert Vulcatius Segeditus / proximiore loco Plautum statuit / dein Neuium / Licinium Attilium. Terentium / Quos omnes pene preter Plautum & Terentium nobis inuidit temporum cariosa vetustas’; b3r: ‘Volcatius autem ipsum [= Terentius] non solum. Nenio Plauto et cecilio. Sed etiam liuio et attilio postponit’. |
| 265 |
verde: verreweg (bij een superlatief) MNW, VIII, 1559 (s.v. Verde) en MNW, VIII, 2278 (s.v. Verre)
in vvesen: in leven MNW, IX, 2349 (s.v. In wesen bliven) |
| 269 |
dat sommige: een aantijging die stamt uit Muret, a.w., 15 (STFM, V, xxiv). |
| 270 |
soude dat: de zin gaat verder in 274-275: vvel meer behooren te doene |
| 272 |
sunderlinghe: buitengewone MNW, VII, 2430 (Sunder-) en MNW, VII, 1558 (s.v. Sonderlinc) |
| 273 |
deugden ende kunsten: zie de opmerking bij 211 |
| 278 |
eertsche (mensen)
vleeschelyke: zie 198
beestelyke: ongebonden WNT, II, 1338 (s.v. Beestelijk)
Iam verius...: de bron van deze prozatekst is niet achterhaald. Hij stamt niet uit Cicero; misschien wijst de enkelvoudige vorm Deo (279) eerder op een moderne commentaar dan op een antieke tekst. |
| 280 |
Ouidius: ontleend aan de Apod, §38 (OE, [20]), waaruit ook de verkeerde verwijzing Propercius (281) afkomstig is. Beide citaten stammen uit Ovidius, resp. Fasti, VI, 5 en Ars amatoria, III, 549; zie DBE, 187-188. |
| |
| |
| 282 |
Iámque...: Ovidius, Metamorphoses, XV, 871 |
| 283 |
Horatius: Carmina, III, xxx, 1, 14 |
| 284-285: |
Ibid., 15-16 |
| 287 |
Me doctarum...: Id., Carmina, I, i, 29 |
| 288 |
Diis: Ibid., 30 en 32 (weer samengesmolten, zie 231) |
| 289 |
vlt.: ultima
heel vvte: ten einde toe MNW, VIII, 868 (s.v. Ute) |
| 290-291: |
Horatius, Carmina, IV, iii, 16 en 22 |
| 292 |
Quis...: Vergilius, Eclogae, IX, 19
Cic.: foutieve verwijzing; dit citaat komt niet voor bij Cicero. |
| 295 |
vroomste: zie 14 |
| 296 |
deughden, kunsten: zie 211 |
| 303 |
quaet: hierbij is het subst. dief verzwegen, dat pas op het einde van de zin vermeld wordt (304). |
| 305 |
eyndelinge: zie 148 |
| 307 |
sy ende...d'ouerwinnende Keysers: overgenomen uit Het Bosken (Smit-Vermeer, 117); zie ook Alciati, 715-716: ‘Aphtonivs Rhetor Laurum vaticinij symbolum esse prodidit: iccircò veteres μαντιϰὸν φυτὸν Laurum dixere, & Apollini diuinationis Deo sacram putarunt...Carolo V. victoriam Thunis referenti laurea corona debetur, quam triumphantes antiquitùs gestabant’; hierbij wordt verwezen naar Plinius Secundus Maior, Historia naturalis, lib. 15. cap. uit.; zie ook Alciati, 706. |
| 311 |
Philo: ontleend aan de Apod, §42 en §80 (OE, [21] en [32]). Bedoeld is een uitlating van Philo van Alexandrië (o30 v. Chr. †50 n. Chr.); Van der Noot kan dit gegeven ontleend hebben aan het spel van zinne, opgevoerd door de Antwerpse kamer De Goudbloem in 1561; zie Spelen van sinne..., Antwerpen, 1562, Q2r, 26-29: ‘Der Poeten lof waer quaet om volspellen Want eenen Godlijcken gheest werckt in haer vierich / Soo Philon seyt / haer noemende cierich Kinderen Gods / door de Godlijcke gauen’.
meer ander: Patricius, De institvtione, Parisiis, 1585, 59v: ‘quocirca ab Ennio sancti poëtae appellantur, quòd diuino quodam munere nobis commendati esse debeant. Et Plato ipse inter quatuor diuinos furores, quos ponit vaticinium, mysterium, & amorem, poësim inserit, vt ostendat poëtas aliquid praeter naturae vires diuini habere’. |
| 315 |
yuerende: vol vuur (der meegedeelde inspiratie) WNT, VI, 1425 (s.v. IJveren) |
| 327 |
Credite: opvallende ontlening aan Propertius, Elegiae, II, xxxiv, 65-66, met wijziging van het oorspronkelijk eerste woord Cedite tot Credite; in AKAW G322 is de bron in margine genoteerd. |
| 330 |
ysers...: de keuze van deze grondstoffen stemt overeen met LvB, *3, 32-33.
staels: staal, beschouwd als een afzonderlijk metaal dat men in de mijnen groef WNT, XV, 23 (s.v. Staal) en LvB, 40
blecx: blik WNT, II, 2823 (s.v. Blek); zie eveneens LvB, 40. |
| 333 |
rubynen: wordt om zijn glans door Van der Noot nog elders genoemd als vergelijkingsobject tegenover dichters: zie scholiers 46. |
| 335 |
dan Poëten: Giovanni Boccaccio, Genealogie deorum gentilium libri. A cura di Vincenzo Romano, Bari, 1951, II, 699: ‘Qui [= Poesis], ex sinu dei procedens, paucis mentibus, ut arbitror, in creatione conceditur, ex quo, quoniam mirabilis sit, rarissimi semper fuere poete’. |
| 335-347: |
Bij de opsomming van de grootsten onder de dichters keren steeds dezelfde namen terug, zowel in de Apod, §72 (OE, [28]) als in LvB, *5, 7-10. |
| 340 |
pleb.: plebis |
| 341 |
faculteyten: takken van wetenschap WNT, III, 4355 (s.v. Faculteit) |
| 344 |
Belgichscher...Brabantscher oft Nederlandtscher: zie 16 |
| 350 |
ghelyden: dulden WNT, IV, 1161 (s.v. Gelijden) |
| 351 |
selden ende vveynigh: herhaling van 329 |
| |
| |
| 352 |
Men vinter...: afkeuring, ontleend aan Badius, a.w., a4r: ‘Multi autem sunt qui postquam nescio quos versiculos extorquere possunt se poetas gaudent appellari. Stultum et insanum genus hominum qui nesciunt quantum nesciunt: quod poetam scire oporteat’; zie ook Ronsard, Abbregé..., 395-397 (STFM, XIV, 23) |
| 353 |
vvt...dringhen: naar buiten dringen; hier: neerschrijven VD, 2120 (s.v. Uitdringen) |
| |
springen: het juiste aantal lettergrepen per vers behouden |
| 361 |
goede gheesten: belangstellenden in het algemeen |
| 362 |
onbeleefden: zie 298; niet enkel dit adj., maar ook een deel der opsomming wordt hernomen. |
| 363 |
verkeertheyt: zie 5 |
| 368 |
bescheydelijc: met kennis van zaken WNT, II, 1964 (s.v. Bescheidelijk) |
| 369 |
tracteert: in geschrift handelt WNT, XVII, 1782 (s.v. Tracteeren)
t'samensprekinge: de Apod wordt in de ondertitel ervan een zůsamensprechung genoemd (OE, [9]) |
| 370 |
Poëtische: dit is wel Ackermans' spelling tegenover het typische poeticsche bij Van der Noot zelf.
heb'ick sulx laten blyuen: misleidende bewering; Ackermans heeft wis en waarachtig gehandeld over het wezen der dichtkunst, en dit aan de hand van de werken die hij daarnet (364-368) opgesomd heeft.
laten blyuen: achterwege gelaten WNT, II, 2843 (s.v. Blijven) |
| 372 |
Iohannes Auentinus: reeds door Van der Noot geraadpleegd voor Gambrinus; men zie gambrinus 36. |
| 375 |
nau: bijna niet WNT, IX, 1643 (s.v. Nauw) |
| 378 |
eerste Boeck...: een der hoofdstukken in het eerste boek van Joannes Aventinus, Annalium Boiorvm libri septem, Ingolstadij, 1554, heet inderdaad ‘Boioariorum origo: ibidem de Germanorum conditoribus’; nochtans stammen de citaten naar Aventinus niet uit deze afdeling, maar wel uit een voorgaande paragraaf, ‘Bauari quomodo à Graecis & Latinis uocentur’. |
| 380 |
POët: Badius, a.w., a2r: ‘Nam a faciendo poeta dictus est sonat enim poeta idem quod factor et a verbo greco poeio quod est facio seu creo deflectitur’. |
| 381 |
een Poët: Badius, a.w., b6r: ‘Poeta vt dixi...significat factorem rei quam artificiose et quasi diuine componit et fingit’. |
| 382 |
vvt niet: Aventinus, a.w., 30: ‘Quem [= God] mundum hunc, & totam molem istam de nihilo in ornamentum maiestatis suae fecisse,...sacrae litterae docent’; Badius, a.w., a3r: ‘solus deus omnipotens omnia et visibilia et inuisibilia ex nihilo creauit’. |
| 383 |
alsoo: Badius, a.w., a3r: ‘sicut deus omnia ex nihilo creauit ita poete...opus suum tam subtiliter construunt’. |
| 384 |
eruindinghen: uitvindingen WNT, III, 4228 (s.v. Ervinding)
misteriale: zie 63 |
| 385 |
vvy: Badius, a.w., a3v: ‘Nam in symbolo apostolorum vbi ecclesia nostra canit modo factorem modo creatorem celi et terre greci psallunt poetam’.
ons ghelooue: de apostolische geloofsbelijdenis, het credo WNT, IV, 1243 (s.v. Geloof) |
| 388 |
Propheten...Vates: Badius, a.w., a2r: ‘Et hi potius vates et prophete vocantur quam poete: eo quod poetarum officium sit facere diuina carmina...Sunt ergo vates apud iudeos qui carmina scripserunt’; a3r: ‘Nam sepe vates id est propheta nuncupatur quocirca in tutella apollinis’; a4r: ‘omnes pij: et veraces vates: hoc est prophete et poete’; zie ook Apod, §42 (OE, [21]).
Paulus: Aventinus, a.w., 31: ‘cum Diuus Paulus eloquentiae Christianae princeps, Poëtas, Prophetas uocet’. |
| 389 |
Hebreeusche: zie ook Apod, §58 (OE, [24]). |
| 390 |
ghemeynighlijck: doorgaans WNT, IV, 1380 (s.v. Gemeenlijk)
openbalijcker: zie 13; de werking der profeten is inderdaad meer spectaculair, zoals b.v. het geval van de profeterende Saul aantoont; zie Badius, a.w., a2v. |
| |
| |
| |
seghhen: geen drukfout; zie voorwerk 116. |
| 391 |
beneficie: weldaad RG, 49 (s.v. Beneficie)
Hemelsch ende goede nature: Boccacio, a.w., II, 705, 17-21; Badius, a.w., a2v: ‘Ideoque vulgo dicitur quod poeta nascitur et orator fit hoc est quod poeta beneficio solius nature et ingenij sine doctore aut magistro perfectus esse potest eo quod spiritum poeticum et excellentiam in rebus excogitandis non a doctore sed a deo eius ministrice natura recipiat’; Apod, §58 (OE, [24]). |
| 392 |
sunderlijcke: bijzondere, speciale MNW, VII, 2430 (s.v. Sunder-) en MNW, VII, 1550 (s.v. Sonderlijc)
begaefdt: Apod, §80 (OE, [32]) |
| 393 |
Theologanten: godgeleerden WNT, XVI, 1800 (s.v. Theologant); Aventinus, a.w., 5: ‘qui Philosophos, Platonem, Poëtas, Vates, Mõysen, Theologos, Origenem, sacrarum literarum utràque instrumenta accuratius lectitauerit’; uitvoerig bij Boccaccio, a.w., II, 705, 4-6; 767, 16-17; 768, 7-18; bij deze auteur heet lib. xv, cap. viii: ‘Gentiles poetas mithicos esse theologos’; Patricius, a.w., 58v: ‘Poëtas etiam solos sapientes & theologos vetustissimi appellarunt, quòd diuinarum institutionum rationem numeris complecterentur’; Ronsard, Abbregé..., 15-16, 22-26 (STFM, XIV, 4, 4-5); Apod, §56 (OE, [24]); Franciscus Patricius, De Regno & Regis institutione, [Parijs], 1531, 10: ‘Fuit enim poetica antiquissima disciplinarum omnium, quae literis cogitationes suas commendauerit: quaeque docuerit, quaecunque ad veram virtutem, hominumque mores, atque affectiones attinent...Proinde vetustissimi solos poetas sapientes esse arbitrabantur...Nam multis seculis ante eos Poetae de deo, de rebus coelestibus, de natura rerum, de moribus, de ciuili sapientia, de ratione, ac sermone tractauerunt’.
rechte: zie 149
Theolgoanten: lees Theologanten |
| 394 |
Geestelijke...: Badius, a.w., a3r: ‘poete sacerdotes sunt’; a4r: ‘Orpheus sacerdos et interpres voluntatis dei...vetustissimos poetas...quos etiam christiani vt diuus Augustinus atque alij sacerdotes appellant et sacros vates’; a4v: ‘Antiquissimi poete sacerdotes habebantur’. |
| 396 |
van Godt: Aventinus, a.w., 31: ‘id quoque in arcanis sanctae religionis scripturis proditum est, Deum Opt. Maximum sibi innumerabiles procreasse ministros, quos Graeci Daemonas, & Angelos: Romani, Genios, lares, nuncios uocare solent’.
Vorsten: naast de betekenis ‘aanzienlijken’ (MNW, IX, 1158 s.v. Vorst) kan ook het derde der negen engelenkoren bedoeld zijn (De katholieke encyclopaedie, XIII, 316). |
| 398 |
gheschapen: zie 382 en verder Aventinus, a.w., 30: ‘atque uniuersa sua potestate, & prouidentia, & gubernare, & administrare...receptum est: sacrae literae docent’. |
| 399 |
rechtveerdigh: Ps. 95:13; Is. 11:3
veursichtigh: zie 145 |
| 400 |
t'segenvvoordig: Ps. 138:8; Job 26:6; Amos 9:2-3; Hebr. 4:13 |
| 401 |
alle ding'...verveullende: dit kan geput zijn uit een werk dat Van der Noot zelf kort voordien geraadpleegd heeft voor gambrinus, nl. Marcus van Vaernewijck, Den spieghel der nederlandscher audtheyt, Ghendt, 1568, A1r: ‘GOD is een onmaterialick onbeschreuen dijnck / vp gheen plaetse / dat met gheen plaetse en mach begrepen werden / ia die den hemel ende eerde niet begrypen en moghen want hy is zijns selfs plaetse / alle dinghen vervullende / ouer alle dinghen wesende / alle dinghen haer werckinghen gheuende / naer dattet zijns begrijp is / ondeelick / een gheheel goet / vulcommende goet / diet gheheel ende al in allen dinghen is / onbegrypelick / onhendelic / ende van niemant dan van hem seluen bekent / die alleen zijns selfs aenmercker ende liefhebber is / die alle dinghen die in hem zijn om zijn selfs wille bemiut [sic] ende alle creaturen als tmaecksel zijnder handen’. Vaernewijck geeft zelf als bron ‘Dionisius lib. 1. cap. 16’, d.i. Pseudo-Dionysius de Areopagiet, De divinis nominibus; zie Migne, CXXII, 1113 e.v. |
| 402 |
staen...ruren...bevvegen: Eccli. 16:16 e.v. |
| 403 |
vveer...oft: hetzij...of MNW, IX, 1895 (s.v. Weder...of) |
| |
| |
| |
velden...: Ps. 88:10,12-13 |
| 404 |
svveuende: Gen. 1:2; Ps. 28:3-10 |
| 405 |
Hebreenschen: lees Hebreeuschen
den Hebreeuschen Bybel: het Oude Testament; bedoeld is Is. 40:22 |
| 406 |
mogentheydt: almacht WNT, IX, 1008 (s.v. Mogendheid)
Vorsten: zie 396 |
| 407 |
verordent: aangesteld MNW, VIII, 2235 (s.v. Verordenen) |
| 408 |
ten goede treckt: Badius, a.w., a3r: ‘quedam dei artificia...Quartum quod solus deus animam peccato mortuam ad vitam per gratie largitionem vocare potest’.
de boosheyden straft: Aventinus, a.w., 31: ‘& impij mulctantur, & mali puniuntur homines’.
de deughden loondt: Badius, a.w., a3r: ‘Sextum quod solus deus bene sancteque viuentibus mercedem condignam et eternam vitam retribuere potest’. |
| 409 |
Helle: Aventinus, a.w., 31: ‘Horum [= der engelen] pars suapte arrogantia, suopte liuore, tanquam ueneno infecta, ex bono ad malum transcendit: sua sponte corrupta, corruptior gens Daemonum euasit, condemnata à Deo cum generis authoribus, & eorum principe’.
vaegh'-vier: noch Aventinus, noch Badius handelen over het vagevuur. Dit is wel een inlassing op initiatief van Jan van der Noot zelf, overeenkomstig de katholieke orthodoxie.
Paradis: Aventinus, a.w., 32: ‘Homo itaque recens factus, inductus est in hunc mundum, quasi in domum paratam, & instructam. Cumque supremum numen, marem primum finxisset, tum etiam faeminam configurauit...Posthac Deus hominem, qua dixi ratione genitum, posuit in Paradiso, id est, in horto faecundissimo, & amaenissimo: quem in partibus Orientis omni genere ligni, arborumque conseuit, ut ex earum uarijs fructibus aleretur’. |
| 410 |
Campum Elysium: Badius, a.w., a4r: ‘...in elisiis campis hoc est in paradiso (quod vocabulum hortos deliaitarum [sic] significat’.
houden: geloven WNT, VI, 1156 (s.v. Houden)
ontsteruelijck: Aventinus, a.w., 31: ‘Consumato...mundo, rebusque omnibus mirabili dispositione compositis, ui usui hominibus (quorum causa facta sunt omnia) esse possent: supremus ille opifex rerum, ex limo terrae postremó figurauit hominem: quem immortalitate donaret’. |
| 411 |
ghevveldt: heerschappij WNT, IV, 2033 (s.v. Geweld)
die: antecedent Gode (410)
met den vvatere: Aventinus, a.w., 33: ‘Deus pater...statuit morbum ad uiuum resecare, genusque humanum aquis perdere...Illuuies aquarum obrutas terras tenuit, omnes terrae mersae profundo, unda uniuersos altissimos montes operuit. Quicquid extra nauim erat, extinctum est’. |
| 412 |
met den viere: Is. 66:15-16; Joel 2:5 |
| 413 |
goet: Tob. 3:25 |
| 414 |
quaedt: Prov. 17:11
quaedt aen-doen: Aventinus, a.w., 31: ‘Huius generis [= der gevallen engelen], mali princeps, qui ex bono malus per se effectus est, ab Hebraeis Sathanas, à Graecis Antitheos cognominatur, tanquam hostis publicus, & Dei & hominum’. ‘Sunt nempe hij fallacissimi, nequissimique spiritus,...per quos & impij mulctantur, & mali puniuntur homines’.
der Vorsten ende Heeren: Badius, a.w., a3r: ‘poete heroici: qui regum et principum gesta describentes...’. |
| 415 |
Heros: meervoud als in het Frans
Helden: Aventinus, a.w., 38: ‘Virorum fortium facta, quae exemplum posteris essene carminibus celebrare [Tuiscus] instituit, quod adhuc apud nos unum annalium genus existit’.
Heros...daden: Badius, a.w., a2r: ‘Vnde plinius in naturali historia dicit heroicum carmen ab oraculis primo inuentum esse Vnde etiam Horatius in eodem libro de arte poetica dicte per carmina sortes Et vite monstrata via est et gratia regum’. |
| 416 |
ghebiedt: gebod WNT, IV, 407 (s.v. Gebied) |
| |
| |
| |
vvoerdt: Gods woord MNW, IX, 2822 (s.v. Wort); zie Ps. 32:6,9. |
| 419 |
vvysen ende leeren: het MNW, IX, 2686 (s.v. Wisen) citeert uit Plantin ‘wijsen ende leeren’: praemonstrare.
aerdighlijck: kunstig, bekwaam WNT, Suppl. I, 264 (s.v. Aardiglijk) |
| 420 |
in somma: zie 148 |
| 424 |
S. Hieronimus: Hiëronymus begint zijn bekende brief ‘Ad Paulinum. De studio Scripturarum’ met een opsomming van de reizen, die zelfs vooraanstaande auteurs als Pythagoras en Plato ondernomen hebben om nog meer kennis op te doen; zie Migne, XXII, 541. |
| 425 |
Heydenen: Badius, a.w., a4r: ‘Eiusmodi autem sapientes viros Horatius...dicit vetustissimos poetas fuisse’.
Ioden: Badius, a.w., a2r: ‘Jtem Esaye Job et Salomonis luculenta volumina hexametris et pentametris versibus vt Josephus et Origenes scribunt apud hebreos composita decurrunt’.
rechte: echte; zie 149 |
| 426 |
in Keyseren (genitief)...houen (427): Boccaccio, a.w., II, 711-712. |
| 427 |
hanteren: vertoeven WNT, V, 2120 (s.v. Hanteeren) |
| 429 |
met Lauriren: zie 308 |
|
|
Auteursrechtelijk beschermd