De 'Poeticsche werken'

[p. 18]

Beschrijving

Handleiding

Elk vel wordt behandeld volgens een vast patroon dat, uitgaande van het model, voorgesteld door Fredson Bowers¹, de volgende punten omvat.

1 Bowers, Principles, 129 e.v.

Verdeling

Deze rubriek vervangt de normale collatie bij de beschrijving van een gewoon boek. Na de aanduiding van het formaat (steeds 2^o) volgt de optelling van het aantal regels, verdeeld over de vier bladzijden. Wanneer een groep folio's in vieren ter sprake komt, wordt er een praktische toegeving gedaan: in plaats van deze twee vellen ook als twee aparte entiteiten te beschouwen - wat zij in feite toch zijn - wordt de telling na de eerste versozijde van het buitenste vel voortgezet op de eerste rectozijde van het ingeschoten blad, omdat de tekst eveneens doorloopt binnen deze zelfde opening. Deze concessie aan een niet strikt bibliografisch feit, de inhoud, heeft een zeer praktische bestaansreden: in de navolgende tekstuitgave zit dit ingeschoten vel natuurlijk op zijn plaats, en daar is het dan ook zeer normaal, dat de nummering van verzen en prozaregels binnen deze twee folio's in vieren ononderbroken doorloopt. Twee aparte optellingen in de beschrijving zou noodgedwongen toch een omslachtige hertelling vereisen bij vergelijking met en raadpleging van de gereproduceerde tekst. Elementen die nooit meegeteld worden zijn de sprekende regels en de weinige signaturen en custoden, evenals de tekstregels onder de titelhoutsnede sinds 1588; deze laatste elementen nemen trouwens de plaats in van de sprekende regels in het overige lijstwerk. Evenmin wordt voor de telling rekening gehouden met het zetsel binnen het kader van een houtsnede als in weerdt 1590 en vveerdt 1593.

Inhoud

Als afzonderlijke bibliografische eenheid heeft elk vel recht op een beschrijving van zijn inhoud als van een volwaardige titelpagina, en dit volgens quasi-facsimile transcriptie. Opdrachten en alle mogelijke titels zijn dan ook onverkort opgenomen, evenals losstaande regels tussen langere stukken in. Het beginvers of ook een beginnende prozaregel wordt steeds volledig geciteerd tussen ( ). Aan dit principe wordt strikt de hand gehouden, zodat het laatste woord van de betreffende regel bij geval enkel vertegenwoordigd wordt door de beginlettergreep en het afbrekingsteken. Bij de beschrijving van een groep folio's in vieren, die een doorlopende tekst bevatten, wordt de eerste regel van elke bladzijde getranscribeerd ter mogelijke identificatie bij verkeerd inbinden (zie apologie Aantekeningen, i.v.m. MPM R 46.3). Eveneens tussen ( ) volgt het aantal regels dat het betreffende stuk beslaat in het geheel van de tekst. Het punt daarna is door mij aangebracht; de resterende leestekens daarentegen zijn integraal uit het origineel overgenomen. Toelichtingen bij de beschrijving staan tussen [ ]. Als versie voor de beschrijving is de vroegst gesignaleerde staat genomen. Het voorkomen van mogelijke latere staten ressorteert immers onder de onmiddellijk volgende rubriek. De behandeling van het letterzetsel volgt de richtlijnen van Bowers², met dien verstande dat ‘tailed letters’ niet onderscheiden worden van gewone dito's, omdat zij louter als sluitend sierelement op het einde van een regel zijn gebruikt, zonder syntactische implicaties (oorspronkelijk zouden zij immers gegolden hebben voor de combinatie van een letter en een punt). Afkortingen worden niet opgelost, tenzij Griekse, waarvoor geen moderne transcriptie in druk voorhanden is; deze onvermijdelijke oplossingen worden wel telkens onderstreept.

2 Bowers, Principles, 150 e.v.

Stent/Proprium

De rubriek met deze janus-achtige koppeling vormt een zeer belangrijk onderdeel van de beschrijving, omdat hierin de zichtbare evolutie van de tekst als zetsel wordt aangewezen. De naamgeving is ten

[p. 19]

dele ontleend aan Bowers' aanduiding voor de drukfouten, die in zijn schema ingeleid worden door Ste(n)t.

In de huidige opstelling leidt deze term de lijst der opgespoorde drukfouten in. Principieel is er naar gestreefd alle drukfouten te vermelden omdat hun geleidelijk verdwijnen ons de opeenvolging van de verschillende staten zo duidelijk aantoont. De enige belangrijke beperking op dit punt werd gemaakt i.v.m. de leestekens. Altijd genoteerd zijn de omgekeerde zintekens (praktisch uitsluitend is dit het geval met het punt) en het opduiken van textura leestekens in een romeinse of italieke tekst. Het omgekeerde euvel van deze laatste mogelijkheid, het gebruik van romeinse of italieke zintekens in een respectieve italieke of romeinse, ja zelfs gotische omgeving is niet gesignaleerd omdat deze vermenging blijkbaar toentertijd niet als storend ervaren is. Deze afwijking komt althans zo dikwijls voor dat een eventuele opneming van al deze gevallen de aandacht van de lezer afleiden zou van heel wat merkwaardiger varianten. Om dezelfde reden is met de accentuatie in de Griekse teksten geen rekening gehouden bij het opstellen van de lijst der drukfouten, aangezien foutieve plaatsing van dergelijke accenten praktisch de regel is. Wanneer een zinteken tegenover een vorige staat is veranderd of nieuw aangebracht, wordt dit natuurlijk wel ter kennis genomen. Uiteraard is geen normalisering van de interpunctie volgens het moderne gebruik beoogd, zodat het voorkomen van een punt op plaatsen waar dit thans ten enenmale onmogelijk wordt geacht, niet als foutief wordt gememoreerd. Letters die te hoog of te laag staan in de regel worden enkel genoteerd wanneer hun plaatsing wijzigingen ondergaat tijdens het drukproces. Waar het onderscheid tussen een correcte letter en een mogelijk verkeerd gebruikte soortgenoot (b.v. u en n, r en t in ‘vuil’ zetsel) moeilijk vast te stellen is door beschadiging of onvoldoende inkt, wordt het voordeel van de twijfel aan beklaagde, in casu aan de zetter gelaten, en het dubieuze geval dus niet onder de drukfouten gerekend. Vanzelfsprekend zijn bepaalde hebbelijkheden van de auteur inzake spelling, en zeker waar dit vreemde talen betreft, niet als drukfouten aangezien. Tegenover een dergelijk excès de zèle heeft trouwens reeds Greg gewaarschuwd³.

De term Proprium is door mij ingevoerd om het eigene van elke correctiefase te beklemtonen, en om tevens het aandeel van de auteur bij de correctie van zijn tekst te visualiseren. Het gaat hier om die gevallen, waar meer dan één staat voorhanden is. Het verdwijnen van bepaalde drukfouten tegenover een vorig stadium kan de lezer zich nl. aan de hand van Stent enkel negatief realiseren, wat betekent: hij moet de twee lijstjes met drukfouten van staat (a) (de vroegste) en (b) (de latere) telkens vergelijken om te constateren dat bepaalde woorden van staat (a) geruisloos verdwenen zijn in de lijst der resterende drukfeilen in staat (b). Daarom wordt onder Proprium een lijst van correcties opgesteld, die aangebracht zijn tegenover de vroegere staat, zodat men dank zij de combinatie Stent/Proprium zowel de passieve, verkeerde, als de actieve, verbeterde, eigenheid inzake correctie voor elke willekeurige staat kan aflezen.

Deze afdeling herbergt niet enkel verbeterde drukfouten, maar tevens - zoals reeds vermeld - de auteurscorrecties. In dergelijke gevallen wordt de vroegere - in se dus niet foutieve - versie opgenomen in de rubriek Proprium van de oudere staat (a). Van der Noots definitieve formulering volgt dan in het Proprium van de jongere staat (b).

Als eenheid voor de correctie geldt natuurlijk dezelfde als voor het zetsel, te weten de vorm. Bij het signaleren van opduiken en verdwijnen der drukfouten wordt dan ook een indeling volgens voorkomen in binnen- of buitenvorm (respectievelijk afgekort tot Bi en Bu) gevolgd, eerder dan een opsomming volgens de tekstregels.

3 Greg, a. art., 276 noot 1.

Raamwerk

Het raamwerk omvat de sprekende regels⁴ en het lijstwerk, dat zowel de tekst als de sprekende regels omsluit. Het uitzonderlijk belang van deze elementen in de ordening der PW, gedrukt bij Vervliet

4 De gewone term ‘sprekende hoofdregels’ voldoet in dit geval niet, omdat deze regels in de PW 1588-1595 enkel voorkomen in de sokkel van het lijstwerk. Slechts de PW 1580-1585 bevatten eigenlijke sprekende hoofdregels.

[p. 20]

en s'Conincx, zal later ter sprake komen, wanneer beider produktie wordt onderscheiden. Nu reeds zij gezegd dat deze lijsten telkens samengesteld zijn uit vijf afzonderlijke elementen per stel, waartussen verschillende combinaties mogelijk zijn, zodat een identificering van deze onderdelen zich opgedrongen heeft. Bij de transcriptie van de sprekende regels worden steeds ten minste twee regels opgenomen, ook waar deze geen verschil in spelling vertonen. Per vorm staan immers telkens twee sprekende regels die, indien niet in spelling, dan toch onvermijdelijk in individueel gebruikt lettertype verschillen. Om deze eigenheid van de twee sprekende regels te eerbiedigen wordt elk van beide dan ook geciteerd in de beschrijving. Hetzelfde principe geldt voor de weergave van de schaarse sprekende hoofdregels in de PW, gedrukt door Van den Rade: telkens als het zetsel van deze regels binnen een zelfde vel verschillend blijkt, worden deze hoofdregels apart vermeld, ook wanneer de spelling van de tekst geen wijzigingen vertoont.

Custoden, signaturen, paginering

Custoden, signaturen en paginering worden genoteerd in de weinige exemplaren der PW waar deze elders aan de boekdruk inherente elementen zo sporadisch voorkomen. Een verklaring van hun tegenwoordigheid vindt men telkens in de Aantekeningen.

Lettertype

Dit wordt vooraf gescheiden volgens de grote klassen der lettertypes in romein, italiek en textura. Uitzonderlijk komen exotica (Grieks), fractura, bastarda, unciaal, civilité en bloemletters voor. Binnen elke afdeling worden de types gerangschikt in afdalende reeks volgens hun grootte, gebaseerd op de klassieke telling in mm van twintig regels tekst. Indien mogelijk staat na dit cijfer de naam van de lettersnijder⁵ en tussen ( ) de verwijzing naar het referentienummer in VPT. In tegenstelling tot het gewone gebruik treft men hier geen afmetingen van de zetspiegel voor iedere pagina aan, vooreerst omdat de breedte in bladzijden, die hoofdzakelijk verzen omvatten, zelden nauwkeurig afgemeten kan worden, en verder omdat de bekomen resultaten zo wisselvallig zijn, zelfs binnen de twee vormen van een zelfde vel, dat het noteren ervan enkel een overbodige bevestiging betekent van de wetenschap dat elk vel als aparte eenheid gedrukt is, volkomen los van zijn soortgenoten.

5 Voor dergelijke naamgeving als basis voor identificatie van lettertypes, zie Carter, 3, 116.

Watermerken

Enkel de exemplaren in België en Nederland zijn hiervoor de visu gecontroleerd, wat toch nog altijd vierendertig stuks op een totaal van drieënveertig bundels vertegenwoordigt. Zoveel mogelijk wordt naar het nummer in Briquet verwezen⁶; komt het filigram in dit klassiek referentiewerk niet voor, of brengt het nadere gegevens aan het licht (b.v. onder de vorm van een contresigne) dan wordt deze nieuwe aanwinst ter plaatse beschreven in de Aantekeningen.

6 C.M. Briquet, Les filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier dès leur apparition vers 1282 jusqu'en 1600. A facsimile of the 1907 edition with supplementary material contributed by a number of scholars. Edited by Allan Stevensón, Amsterdam, 1968.

Exemplaren

Zoals reeds gezegd, is er naar gestreefd zoveel mogelijk exemplaren uit openbare bibliotheken voor dit onderzoek te raadplegen. Bij de opsomming van de voorhanden exemplaren behoudt elk boek dan ook zijn bibliotheeknummer, voorafgegaan door een groep letters die stad en/of bewarende instelling aanduidt. Telkens worden daarna twee folio's per boek vermeld om de plaats aan te geven waar het hier beschreven vel, dat immers twee folio's omvat (althans indien er sprake is van een ongemutileerd exemplaar), in deze bundel ingebonden is. Tussen ( ) staan hierna nog de staten van binnen- en buitenvorm in dit individueel vel vermeld, indien meer dan één stadium voorhanden is.

[p. 21]

Aantekeningen

Deze zijn essentieel bedoeld als toelichting bij alle vorige rubrieken, en kunnen dan ook omvatten:

-	de beschrijving van houtsneden en fleurons, evenals hun toestand
-	de aard der aangebrachte correctie^7
-	de aantekeningen met vroege hand
-	het zetten naar handgeschreven dan wel gedrukte kopij
-	de opeenvolging van binnen- en buitenvorm en van de staten binnen deze vormen zelf, op grond van de typografische evolutie (b.v. het stukgaan van bepaalde letters)
-	de onregelmatigheden in het gebruik van het lijstwerk
-	het aanbrengen van signaturen en paginering
-	de wijzigingen in het lettermateriaal (b.v. het vervangen van kapotte letters) en in de plaatsing van individuele letters
-	het verschuiven van letters in exponent-stelling, d.i. aan het hoofd van een andere letter
-	de beschrijving der watermerken
-	de exemplaren op perkament
-	de verkeerd gebonden bundels.

Niet opgetekend zijn incidentele verschijnselen, die het zetsel niet beïnvloeden, zoals de moet.

Indien nodig wordt in de Aantekeningen overgegaan tot de interpretatie van daarboven gesignaleerde onregelmatigheden (b.v. grammay-maes).

7 Hellinga, Kopij, 146 e.v., 165 Aant. 1 bij 9.

Nota

Bij het zetten zijn de volgende extra-tekens gebruikt:

..........	voor textura   [in deze digitale editie is de onderstreping veranderd in ‘_____’]
++++++++++	civilité    [in deze digitale editie is de betreffende tekst vet weergegeven]
r̂	ronde textura r
s	lange s in een niet-italieke context.