Het bosken en Het theatre

[p. 123]

^*Beschrijuinghe van de hooft sonden, ^*

* I.j.r^o

* hooft sonden: de zeven hoofdzonden, in het gedicht aangeduid met de nummers

Inden eersten van Houerdye.

Houerdicheyt was seer heerlyck gheseten,
Die anderlie dicwerwen heeft verweten ²
Al heur ghebreck, veracht ende mispresen: ³
Achtende heur alleen volmaect te wesen. ⁴

Seer ryclyck was sy aen alle canten

Fraey opghetoyt met baghen als dees santen, ⁶
Met peerlen, fyn diamanten, Rubynen, ^1-7
Saphieren oock, Esmerauden die schyhen: ⁸
En voorts had' sy eenen mantel van gouwe ⁹
Om heuren hals, tscheen wel een preutse vrouwe: ¹⁰
Heur ondercleet was gout met hemels blau
En neffens heur stont eenen schoonen Pau. ¹²

Die Nydicheyt sat daer in eenen cuyl,
Doncker en droef stinckende ende vuyl, ¹⁴
Daer t'gheender tyt Sonne, sterren noch mane,
Noch eenich licht en mochter by noch ane: ¹⁶
Noch suete locht, wermte noch lafenisse, ^{* 17}
Maer was vol drucx, twas des achterclaps smisse ¹⁸
En alderley voetsel, en dranck der sonden,
Soudemen daer wel ghenoech hebben gheuonden.

Seer dootverwich en bleeck was heur ghelaet. ²¹

Thert had' sy wreet, ende t'ghesichte quaet, ²²
Dlichaem mismaect had' sy endé vuyl handen,
En van vuyl slym loterden heur gheel tanden: ²⁴
Seer grouwelyck en leelyck van fatsoene ²⁵
Was sy, heur borst was vander gallen groene, ²⁶
En vol venyns sy oock heur tonghe droech, ²⁷
Noyt man en sach dat sy om yemant loech, ²⁸
Dan om het volck diet qualyck gonck oft lusten: ²⁹
Tot gheender tyt en heeftmense sien rusten.
Maer waect altyts nae yemants ongheual, ³¹
En luystert scherp, waert qualyck tieren sal: ³²
En neffens heur was eenen hont gheleghen,
Grimmende seer als syns ghelycke pleghen. ³⁴

Wat voorts sach ick oock staen de Ghiericheyt, ³⁵
Die wel altyts tot nemen is bereyt,

2 anderlie: aan andere mensen; dicwerwen: vaak

3 veracht ende mispresen: (lees:) die anderlie dicwerwen heeft veracht ende mispresen

4 heur: zich (zelf)

6 baghen: kleinodiën, kostbaarheden; als dees santen: als de heiligenbeelden hier in de kerk (stamt deze beschrijving nog uit Van der Noots R.K. tijd of moet deze vergelijking ironisch worden opgevat: als die bekende heiligenbeelden?)

1-7 inden eersten: in de eerste plaats; houerdye: hovaardij (Blijkbaar geeft Van der Noot hier een allegorische voorstelling der zeven hoofdzonden weer, zoals hij deze op een schilderij heeft gezien)

8 Esmerauden: smaragden; schynen: schitteren

9 gouwe: goud

10 om heuren hals: bedoeld wordt dus een mouwloze, om de hals sluitende, cape-vormige mantel; tscheen wel een preutse vrouwe: het bleek duidelijk een trotse vrouw

12 Pau: (nominativus) nl. als symbool voor de hovaardij

14 droef: duister

16 en mochter by noch ane: bij kon komen

* I.j.v^o

17 suete: aangename (in tegenstelling tot stinckende in reg. 14)

18 vol drucx: vol angst en bedruktheid; des achterclaps smisse: de smidse van de laster

21 dootverwich: doodsbleek

22 thert had' sy wreet: zij had een ongevoelig hart; t'ghesichte: de blik

24 van vuyl slym... tanden: haar gele tanden zaten los en bewogen heen en weer onder de aandrang van het vuile slijm

25 van fatsoene: van uiterlijk

26 vander gallen groene: groen van de gal

27 vol venyns... droech: zij had ook een tong vol venijn

28 man: iemand

29 het volck diet qualyck gonck oft lusten: de mensen, die het slecht ging of die ontevreden waren

31 waect nae: zij wacht op

32 luystert: (hier voor) let er op; waert qualyck tieren sal: waar het verkeerd zal lopen

34 grimmende.... pleghen: zeer kwaadaardig, zoals zijn soortgenoten plegen te zijn

35 voorts: verder; Ghiericheyt: hebzucht

[p. 124]

 

En om cryghen veel wonders heeft ghedaen, ³⁷

 

Maer sy en wilt van gheen gheuen verstaen: ³⁸

 

Sy was seer vuyl beslapt ende besmeurt, ³⁹

40

^*Ghelapt gheleurt, ghebrodt, ghegaet, ghescheurt: ⁴⁰

 

Tis sy die deur den ouer groten lust ⁴¹

 

Ghelt ende schat te cryghen niet en rust,

 

Die oock altyts de dieuen raedt tot stelen

 

Diemen dickmael siet hanghen by der kelen, ⁴⁴

45

De cleyne meest, want tis een out vermaen, ⁴⁵

 

De cleyn' hanghtmen, de groote laetmen gaen:

 

Ia sy doet heur oock suypen dbloet der menschen, ⁴⁷

 

Om t'ghelt en t'goet te cryghen dat sy wenschen:

 

Handen seer crom hadse en hakende clauwen,

50

Seer wel ghemaect was d'beelt ick moet ontfouwen: ⁵⁰

 

Want Ghiericheyt is altyts sonder lieghen

 

Neerstich bereyt om elck man te bedrieghen. ⁵²

 

Neffens heur sadt een ellendighe padde,

 

Houdende vast onder den poot een cladde

55

Eerden oft slycx, vreesende dat heur moechte ^54-55

 

Ghebreken noch alsulcx alsoó my doechte. ^55-56

D'oncuysheyt naect heb' ick daer oock vernomen, ⁵⁷
Die met heur boel moetwils daer was gecomen ⁵⁸
Om heur met hem oneerbaerlyck te payen, ⁵⁹
Maer sy en was toch gheensins te versaeyen. ⁶⁰

Men sach by heur eenen haen hem verfraeyen, ⁶¹

En na syn spel wellustichlyck staen craeyen.

Noch hier en was oock vry gheensins vergeten ⁶³
De Gramschap fel, die by na had versleten ⁶⁴
Heur tanden al met grimmen ende byten, ⁶⁵
Sy scheen bereet tot vechten en tot smyten: ⁶⁶
Heur clauwen scherp had' sy fellyck ontloken, ⁶⁷
Gheerne hadsy soot scheen heur leet ghewroken, ⁶⁸
En eenen Leeu fel ende ouer moedich, ⁶⁹
Stonter by heur met scherpe clauwen bloedich.

Gvlsicheyt was daer oock seer vremt gheseten ⁷¹
Aen eenen dis vol spysen reet om t'eten, ⁷²
En rontsom heur stonden flessen en cannen, ⁷³
Schalen om veel speten, roosters en pannen, ⁷⁴
En croesen oock, coppen, stoopen en cruycken, ⁷⁵
Vol wyns en biers, vullinghe voor de buycken:
Heuren snuyt was van purpur kermousyn, ⁷⁷
Hooghé gheueruft van bier en goeden wyn, ⁷⁸
Wel ghestoffeert met veel carbonkel steenen, ⁷⁹

37 om cryghen: om te krijgen, te verwerven; veel wonders: veel verbazingwekkends

38 sy en wilt.... verstaen: zij wil van geen geven weten

39 beslapt: bemorst

* I.ij.r^o

40 ghelapt.... ghescheurt: gestoken in opgelapte, met vodden en lappen herstelde kleren, vol gaten en scheuren

41 ouer groten lust: overgrote begeerte

44 dickmael: dikwijls; hanghen by der kelen: nl. aan de galg

45 vermaen: gezegde

47 heur: hen (nl. de dieven)

50 seer wel.... ontfouwen: voortreffelijk gemaakt was de afbeelding, ik moet dat zeggen, erkennen

52 neerstich: ijverig

54-55 cladde eerden oft slycx: een kluit aarde of modder (symbool voor de aardse goederen, die de gierigheid verzamelt)

55-56 vreesende dat .... doechte: vol angst, naar het mij voorkwam, dat zij deze nog eens zou kunnen verliezen

57 vernomen: gezien

58 boel: minnaar; moetwils: uit vrije verkiezing

59 om heur .... payen: om zich op oneerbare wijze met hem te vermaken

60 versaeyen: verzadigen

61 hem verfraeyen: zich verheugen (hier in erotische zin)

63 noch hier ... vergeten: ook was hier waarlijk geenszins vergeten

64 fel: meedogenloos, hard

65 al: alle; grimmen: grimmig zijn

66 bereet: klaar; smyten: slaan

67 fellyck ontloken: wreed ontbloot

68 soot scheen: naar het leek

69 eenen Leeu: (nominativus); fel: wreed, bloeddorstig; ouer moedich: trots, fier

71 vremt: zonderling

72 reet om t'eten: gereed voor het gebruik

73 rontsom: rondom

74 om: voor, ten behoeve van; speten: braadspitten; roosters: braadroosters

75 coppen: bekers; stoopen: kruiken met een inhoud van 2 1/2 liter

77 heuren: (nl. van de Gulzigheid); kermousyn: karmozijn

78 gheueruft: gekleurd

79 wel ghestoffeert met: rijk voorzien van; carbonkel steenen: (woordspeling met de beide betekenissen van karbonkel: ‘hoogrode robijn’ en ‘rode puist’)

[p. 125]

80

En voort had sy in heur gheswollen beenen, ⁸⁰

 

Seer walghelyck, een vuyl loopende gat: ⁸¹

 

Sy was (soet scheen) seer beestelycken sat, ⁸²

 

Van al het gheen dat sy dranck endé at, ⁸³

 

^*Want sy sat daer vuyl ghemaect en bespoghen,

85

Maer hier medt (siet) en heeft sy niet bedroghen ⁸⁵

 

Een sueghe onreyn die heur gheselschap hiele, ⁸⁶

 

En al op at dat heur achter ontviele. ⁸⁷

Wat voort sat oock de Traecheyt erm bedeghen, ⁸⁸
En seer bedroeft om dat sy niet ghecreghen
En had' het goet daer sy om plach te wenschen. ⁹⁰
Hier sat sy leech tot spot van allen menschen: ⁹¹
Half sliep sy noch, en wat sachmense recken ⁹²
Heur ermen wt, en gheeuwen weert om gecken: ⁹³

Te wyl dat heur d'ermoede seer quam nopen, ⁹⁴

En neffens heur quam een schilt pad' ghecropen.

En voorts sach ick noch staen op d'ander sye ⁹⁶
Het leelyck beelt van boose vileynie,
Het scheen seer wel aen dese onreyn figure, ⁹⁸
Dattet moest syn een snoode creature, ⁹⁹
Verachtich, fier, vals ende ouermoedich, ¹⁰⁰
Beroemich seer, van wreetheyt ouervloedich, ¹⁰¹
Onghenadich, spytich, en onbeleeft, ¹⁰²
Gheen snooder dier men noyt ghesien en heeft. ¹⁰³

Een weynich voorts stont de gheueystheyt quaet, ¹⁰⁴
Sy en scheen niet vrolyck aen heur ghelaet, ¹⁰⁵
Maer droeue en swaer, en vol melancolye, ¹⁰⁶
Latende t'hooft hanghen deur fantasye, ¹⁰⁷
Magher en bleeck was sy van heur te cnaghen ¹⁰⁸
Oft sy gheuast hadde de veertich daghen: ¹⁰⁹
Sy had' opt hooft een bleeck asgrauwen cleet ¹¹⁰
Het welck heur quam tot op d'eerde ghereet: ¹¹¹
Met dit wit cleet bedecte sy de heure. ¹¹²
Heur ondercleet sach ick oock deur een scheure,
Waer op gheboort waren deur langhen tyt ¹¹⁴
(Want sy socht toch alommé heur profyt)
Seer loosselyck met ander lieden handen, ¹¹⁶
Menich sterck slot, steden, dorpen en landen,

80 voort: verder

81 een vuyl.... gat: (bedoeld wordt de anus)

82 soet scheen: naar het leek

83 dranck: dronk

* I.iij.r^o

85 hier medt: hiermee; bedroghen: (hier voor) afgeschrikt

86 sueghe: zeug; hiele: hield

87 al: alles; achter: van achteren

88 voort: verder; erm bedeghen: arm geworden

90 daer sy.... wenschen: waar zij altijd naar verlangd had

91 leech: ledig, werkeloos

92 half - wat: deels - deels

93 weert om gecken: op een wijze, die verdiende dat er de spot mee gedreven werd

94 te wyl dat: terwijl; nopen: kwellen

96 op d'ander sye: aan de andere kant (van de afbeelding)

98 scheen: bleek; seer wel: heel duidelijk

99 snoode creature: verdorven schepsel

100 verachtich: (anderen) minachtend; fier: hooghartig, ingebeeld; ouermoedich: pedant

101 beroemich: blufferig; van wreetheyt ouervloedich: overvol wreedheid

102 ongenadich: onbarmhartig; spytich: laag op anderen neerziend; onbeleeft: grof, lomp

103 dier: (hier voor) wezen; noyt: ooit (de negatie ten gevolge van de dubbele ontkenning)

104 voorts: verder

105 ghelaet: voorkomen

106 swaer: ernstig

107 fantasye: zwaarmoedigheid

108 van heur te cnaghen: van het zichzelf verteren (in fig. zin)

109 de veertich daghen: de z.g. Grote Vasten (van As-Woensdag tot Paas-Zaterdagmiddag)

110 opt hooft: over het hoofd; bleeck asgrauwen: vaal, as-grauw

111 ghereet: stellig, zonder voorbehoud (stoplap)

112 wit: (hier in de zin van ‘licht van tint’, vgl. reg. 110); de heure: haar eigene (kleren)

114 gheboort waren: als rand(versiering) waren aangebracht; deur langhen tyt: in verloop van (lange) tijd

116 loosselyck: listig, slim; met ander lieden handen: door het werk van anderen

[p. 126]

 

Menich groot bos, beemden, houen, waranden, ¹¹⁸

 

En croonen oock, veel ryckelycke panden: ¹¹⁹

120

Peert ende muyl, waghens, coetsen, lettieren, ¹²⁰

 

Alle gheweer, lansen, bussen, rappieren, ¹²¹

 

En grof gheschut, ruyters, beulen en knechten, ¹²²

 

Veel Heeren oock om tseghen d'licht te vechten, ¹²³

 

Schepen ter Zee, seylen tot allen winden, ¹²⁴

125

Somma, men can gheen goet ter werelt vinden, ¹²⁵

 

T'en was al hier, op den boort stont gheschreuen: ¹²⁶

 

Wier op spreect, salmen benemen dléuen. ¹²⁷

 

Wt dit groot cleet quamen vremde ghedrochten,

 

^*Die al dit goet van allesins aen brochten, ¹²⁹

130

En dit ghespuys was van verwen verscheyen, ¹³⁰

 

Van eten, oock van drincken, singhen, schreyen: ¹³¹

 

Som wast schoon root, som sachet wt den blauwen, ¹³²

 

Som wit, som bleeck, som wt den doncker grauwen,

 

Som violet, som bont, en soó voorts ane, ¹³⁴

135

Som vloghet nv, dat nau en plach te gane, ¹³⁵

 

Som wast ghelyck den maeyen, som den respen, ¹³⁶

 

Den motten som, en som gheleeckt den wespen, ¹³⁷

 

Den mugghen som, som den padden en vloeyen, ¹³⁸

 

Den schorpioen die cruypende comt doyen: ¹³⁹

140

Som wast ghelyck den muysen, ratten, luysen.

 

Dit vreemt ghespuys de menschen in heur huysen

 

In steden oock, in ackers ende velden,

 

Ia (dat meer is) tot in heur siele quelden,

 

En in heur doot: willendé syn verheuen ¹⁴⁴

145

Ouer heur goet, conciencie en leuen. ^144-145

 

Dit hels ghedrocht had' alle dlant beslaghen, ¹⁴⁶

 

En al het goet met heur schadelyck cnaghen

 

Gheheel vernielt: en siet noch meerder plaghen,

 

Het beste goet werdt heurlie toe ghedraghen. ^148-149

150

Ick mercté hier dat sy d'licht seer ontsaghen, ¹⁵⁰

 

En dat sy seer vloden de claré daghen: ¹⁵¹

 

Want in dit beelt sach ick sommighé vlecken, ¹⁵²

 

Daer dlicht op scheen, en sach van daer vertrecken ¹⁵³

 

Dit vals ghespuys en allenskens verloopen, ¹⁵⁴

155

Gaende confuys d'bedroch elders vercoopen. ¹⁵⁵

118 houen: hofsteden; waranden: parken

119 ryckelycke panden: kostbare schatten

120 peert ende muyl: (meervoudsvormen?); muyl: muildier; lettieren: draagstoelen

121 alle gheweer: alle soorten wapens; bussen: vuurroeren

122 knechten: krijgsknechten

123 Heeren: (hier in de betekenis van) machtige vazallen; tseghen d'licht: nl. tegen het licht der waarheid (vgl. reg. 150-155)

124 tot allen winden: in alle windrichtingen, (dus) overal

125 somma: kortom

126 t'en was al hier: of het was alles hier; op den boort: op de (zojuist beschreven) rand (van haar kleed)

127 wier op spreect: wie er iets op te zeggen heeft

* I.iiij.r^o

129 van allesins: van alle kanten

130 van verwen verscheyen: verschillend van kleur

131 schreyen: geluid voortbrengen

132 (vlgg.): som - som: deels- deels; sachet wt den blauwen: zag het er als blauw uit

134 soo voorts ane: zo verder

135 vloghet: vloog het; dat nau en plach te gane: wat nauwelijks kon lopen

136 maeyen: maden; respen: rupsen

137 gheleeckt: leek het op

138 vloeyen: vlooien

139 doyen: doden

144 in heur doot: bij hun sterven

144-145 willende syn verheuen ouer: daar het wilde gesteld zijn boven, macht wilde hebben over

146 alle dlant beslaghen: heel het land in beslag genomen (heel het land als plaatsruimte nodig)

148-149 en siet.... toe ghedraghen: en ziet, een groter ramp nog was, dat het beste van alles hun (nl. de ‘vremde ghedrochten’) werd aangedragen (= hun als een geschenk werd gebracht)

150 ontsaghen: vreesden

151 vloden de clare daghen: het heldere daglicht ontweken

152 vlecken: (hier voor) plekken

153 vertrecken: (het ‘vals ghespuys’ kan immers geen standhouden tegenover het licht der waarheid)

154 allenskens verloopen: allengs weglopen

155 confuys: in verwarring gebracht, te schande gemaakt.

20. gheuonden. - T gheuonden,

* Nydicheyt: afgunst

* .ij.v

80. had - T dad 85. hier medt (siet) - T hier medt siet 90. wenschen. - T wenschen

* Op de beschrijving der zeven hoofdzonden doet Van der Noot nog die van twee andere zonden volgen, die blijkbaar (vgl. reg. 96) eveneens stonden afgebeeld op het allegorische schilderij dat hij weergeeft Vileynie: gemeenheid

* I.iij.v^o

* Ipocrisie: hypocrisie; gheueysde: geveinsde

142. In steden oock, in ackers ende velden, - T In steden oock in ackers ende velden.