De gave Gods

[p. 286]

Bij de tweede druk

Na de verschijning van De Gave Gods eind 1988 lag het in onze bedoeling op betrekkelijk korte termijn een studie te laten verschijnen waarin niet alleen de geschiedenis van de pest in Holland centraal zou staan, maar die in de gehele Noordelijke Nederlanden; een synthese waarin tevens - gedachtig de nog steeds actuele vraag naar de uniciteit van de Republiek in het vroegmoderne Europa - een substantiële vergelijking met de pest-situatie in andere landen zou moeten worden gemaakt.¹

Alvorens een dergelijke synthese te kunnen schrijven moest o.i. nog wel het nodige onderzoek in het bijzonder op lokaal en regionaal niveau buiten het gewest Holland worden verricht. Dat onderzoek is inmiddels goed van de grond gekomen.² Toch lijkt het schrijven van de synthese wat aan de vroege kant. Niet zozeer omdat er geografisch bezien toch nog witte plekken zijn, maar vooral omdat bij voortgezet onderzoek bleek dat er hier te lande in de zeventiende en achttiende eeuw nog tal van tot nu toe onopgemerkt gebleven publicaties zijn verschenen die met name voor de mentaliteitshistorische aspecten van de ziekte de moeite van het bestuderen waard zijn. Kortom, alvorens een synthetische en vergelijkende studie te schrijven, is het verstandig eerst nog het nodige detailonderzoek te doen.

Zolang een meer omvattende publicatie niet binnen het bereik ligt, lijkt het ons ter stimulering van het daarvan benodigde voorwerk een goed idee een heruitgave van De Gave Gods, indertijd snel uitverkocht en nog steeds gevraagd, te bezorgen; temeer daar de bevindingen van toen in grote lijnen nog steeds van kracht zijn. De sinds 1988 verschenen lokale en regionale studies hebben tot de nodige aanvullingen en nuances geleid, maar het beeld van de omvang, reikwijdte en betekenis van de pest in de toenmalige samenwerking is ons inziens door deze publicaties eigenlijk alleen maar verscherpt.³ De na verschijning van ons boek wel geuite kritiek dat het, waar het om de gevolgen van de pest gaat, een té apocalyptisch perspectief schildert, zijn wij dan ook vooralsnog niet geneigd te onderschrijven.⁴ Integendeel, recent ontdekte bronnen en de al genoemde nieuwe lokale en regionale literatuur hebben onze indruk van de desastreuze en diep ingrijpende uitwerking van de ‘haestige sieckte’ bevestigd.⁵

Een tweede terrein waarop detailonderzoek moet worden verricht, is dat

1 Vgl. Karel Davids en Jan Lucassen (eds.), A miracle mirrored. The Dutch Republic in European Perspective (Cambridge 1995)

2 W. Frijhoff, ‘Gods gave afgewezen. Op zoek naar genezing van de pest: Nijmegen, 1635-1636’, Volkskundig Bulletin 17 (1991) 143-170.
Frank Huisman, Stadsbelang en standsbesef. Gezondheidszorg en medisch beroep in Groningen 1500-1730 (Rotterdam 1992).
S. de longh, Rotterdam en de pest 1624-1723. Bestuurlijke reacties (ongepubliceerde doctoraalscriptie Erasmus Universiteit Rotterdam 1988).
J.Th. Klinkenberg. ‘Dye quade siecte. De pest in Maastricht in de zestiende en zeventiende eeuw’, Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 16 (1990) 267-286.
H.T. Nijboer, ‘De Slaande Ingel gie om de Aldehou. Eat oer de pest yn Ljouwert’, De Vrije Fries 75 (1995) 61-78.
R. Rommes, ‘Pest in perspectief. Aspecten van een gevreesde ziekte in de vroegmoderne tijd’, Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 16 (1990) 244-267.
R. Rommes, ‘Op het spoor van de dood. De pest in en rond Utrecht’, Jaarboek Oud-Utrecht (1991) 94-120.
J.Steendijk-Kuypers, Volksgezondheidszorg in de 16e en 17e eeuw te Hoorn. Een bijdrage tot de beeldvorming van sociaal-geneeskundige structuren in een stedelijke samenleving (Rotterdam 1994).
G.N.M. Vis, 650 jaar ziekenzorg in Alkmaar: 1341-1991. Hoofdstukken uit de geschiedenis en voorgeschiedenis van de Alkmaarse zieken- en gezondheidszorg (Hilversum 1991).

3 Een belangrijke aanvulling is de constatering van Rommes dat de pest ook na 1550 en wel tot in de zeventiende eeuw endemisch kan zijn geweest (Rommes, ‘Pest in perspectief’).

4 Zij het dat er lokaal of regionaal natuurlijk wel verschillen in de reacties zijn te bespeuren. Vgl. Leo Noordegraaf en Gerrit Valk, ‘Rotterdam in de zeventiende eeuw: de navel van de wereld?’, Skript 11 (1989) 174-177 met S. de longh, ‘De ontwrichtende pest?’, Skript 11 (1989) 109-111.

5 Ook oudere, door ons na 1988 gevonden literatuur doet ons aan het beeld van de sterk ontwrichtende werking van de pest vasthouden (zie bijvoorbeeld de 17e-eeuwse correspondentie opgenomen in: H.G. van den Doel, Daar moet veel strijds gestreden zijn. Het leven van Dirk Rafaelsz. Camphuyzen (1586-1627) (Meppel, 1967).
Van de na 1988 verschenen literatuur die onafhankelijk van onze visie betreffende de omvang van de maatschappelijke ontwrichting is tot stand gekomen, wijzen wij op J.B.V. Welten, Hervormers aan de Oosterschelde. De practycke der Godtsalicheyt 1598-1653 (Amsterdam 1991).

[p. 287]

naar de religieuze dimensie van de pest. Dit naar aanleiding van een kritiek op de voorstelling van zaken in De Gave Gods dat bepaalde stromingen binnen het calvinisme een lijdzame houding tegenover de pest en de pestbestrijding hebben ingenomen. Kort gezegd werd er om (meer) bewijsmateriaal voor deze stelling gevraagd.⁶ Met een dergelijk onderzoek is inmiddels een begin gemaakt en de eerste resultaten wijzen er op dat wel degelijk bepaalde protestanten vanuit een specifieke geloofsovertuiging gereserveerd stonden tegenover in het bijzonder preventieve maatregelen tegen de pest.⁷ Vooral de tegenstanders van een dergelijke berusting - die verdere verspreiding opgelegde kansen zou geven - werden niet moe op het voorkomen van zo'n passieve houding te wijzen.⁸

Voor vervolgonderzoek is uiteraard meer bronnenmateriaal benodigd. Dit is, in het bijzonder wat publicaties betreft, niet eenvoudig te traceren en het zoeken is arbeidsintensief, omdat aan vele titels moeilijk valt af te lezen of het betreffende werk op de pest ingaat. Het in 1991 begonnen speurwerk heeft inmiddels geleid tot de ontdekking van een groot aantal publicaties waarvan veelal op het eerste gezicht (dat wil zeggen als alleen de titelpagina wordt bekeken) niet duidelijk is dat de pest er een rol in speelt. Hiermee zijn we terug bij de voor genoemde door moderne onderzoekers tot nu toe onopgemerkte studies die vooral voor de mentaliteitsgeschiedenis veelbelovend zijn.

Ter ontsluiting van dit materiaal verschijnen binnenkort meer dan 500 analytische bibliografische beschrijvingen van in de Universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam aanwezige titels van vóór 1800 waarin op de een of andere manier de pest figureert en die in de Nederlanden zijn gedrukt en/of betrekking hebben op de Republiek.⁹

Tenslotte: wat deze heruitgave betreft, er zijn in de tekst geen wijzigingen aangebracht met uitzondering van enkele door R.Rommes gesignaleerde drukfouten en enkele ‘slips of the pen’. Een storende vergissing inzake de opvattingen van de theoloog Rivet waarop P. van Rooden zo vriendelijk was ons te wijzen wordt hieronder in een noot rechtgezet.¹⁰

6 Peter van Rooden. ‘De ongrijpbare pest’. NRC/Handelsblad 7-1-1989: Idem, ‘Naschrift’, NRC/Handelsblad 14-1-1989).

7 De kritiek dat wij een lijdzame houding voor het hele calvinisme typerend achtten, is aantoonbaar onjuist. Wij meenden deze bij bepaalde stromingen te-bespeuren; vandaar dat steeds gesproken wordt van ‘bepaalde’ e.d. Zie voor deze problematiek: L. Noordegraaf, ‘Calvinism and the plague in the seventeenth-century Dutch Republic’, in: H. Binneveld en R. Dekker (eds.), Curing and insuring. Essays on illness in past times: the Netherlands, Belgium, England and Italy, 16th-20th centuries (Hilversum 1993) 21-31; zie ook M.J. van Lieburg, ‘Voetius en de geneeskunde’, in: J. van Oort e.a. (eds.), De onbekende Voetius (Kampen 1989) 168-180.

8 Vgl. L. Noordegraaf, ‘Zacharias Heyns' Pest-Spieghel uit 1602’, in: W. de Blécourt, W. Frijhoff, M. Gijswijt-Hofstra (eds), Grenzen van genezing. Gezondheid, ziekte en genezen in Nederland, zestiende tot begin 20e eeuw (Hilversum 1993) 155-171.

9 Paul Dijstelberge en Leo Noordegraaf, Plague and Print in the Netherlands since the Middle Ages. A catalogue of literature selected in the library of the University of Amsterdam (te verschijnen). Het boek bevat tevens een bibliografie van studies uit de periode 1800-1994 over de pest in Nederland.

10 De opmerking op blz. 125 dat de theoloog Rivet meende dat de pest niet besmettelijk was en vluchten derhalve geen zin had, is onjuist. Rivet keurde deze opvatting juist af! Hoe een dergelijke ideeënverwisseling kon plaatsvinden? ‘Geef je tekstverwerker maar weer de schuld.’