De gave Gods

3. Stad en platteland

Dat pest ten gevolge van de bevolkingsconcentratie vaker in de steden dan op het platteland woedde en meer slachtoffers maakte, is een plausibele gedachte. De opvatting dat pest aldus vooral een stadsziekte is, bezit een kern van waarheid, maar anderzijds blijken ook plaatsen waar de bevolking minder dicht opeen woonde en waar de hygiënische omstandigheden mogelijk minder aanleiding tot besmetting boden, te zijn getroffen (zie bijlage 2). Het feit dat er over het platteland door de al genoemde bronnenproblemen veel minder bekend is, maakt ons extra voorzichtig in het aanbrengen van een onderscheid in dezen tussen stad en dorp³⁰.

Ook moeten we hier in rekening brengen dat bijna elk dorp in Holland op minder dan 25 kilometer afstand van één of meer steden lag en dat de verbindingen in het bijzonder door een uitgebreid waterwegennet meer dan uitstekend waren. Dat geldt zeker voor de zeventiende eeuw toen het contact met de steden door een groeiend aantal marktschepen, beurtveren

30 Vgl. De Boer, Graaf en grafiek, 103.

[p. 48]

en trekvaarten steeds intensiever werd³¹. De verspreiding van epidemieën werd hierdoor op zijn minst vergemakkelijkt.

Dat stadsbewoners ten tijde van pest de wijk naar het platteland namen, kan eveneens een rol bij het overbrengen van de ziekte naar de dorpen hebben gespeeld. Zo vermeldt de Amsterdamse stads geschiedschrijver Commelin dat er in 1664 veel voorname lieden vanwege de pest de stad ontvluchtten. 's Middags op de Beurs kon men zien dat er veel kooplieden naar hun buitens en elders waren uitgeweken. ‘Die 't vuur kan ontloopen, is vrij van branden’, voegt hij er niet onjuist aan toe, zonder evenwel blijkbaar met de mogelijkheid rekening te houden dat de vluchteling dan al besmet kon zijn³².

Enkele voorbeelden van het heersen van pest buiten de steden lijken ons teneinde een beeld van de maatschappelijke ontwrichting die pest met zich meebracht, te krijgen, instructief. In de Gorcumse pestkeuren van 1557 en 1568 worden stad en dorp als pestplaatsen betekenisvol naast elkaar genoemd³³. Dat het platteland vanuit de stad werd besmet, is in het bovenstaande min of meer voetstoots aangenomen, maar dat ook de dorpen besmettingshaarden konden zijn, blijkt uit het volgende: in september 1566 nam de Haarlemse vroedschap het besluit dat er uit Waterland en Kennemerland geen brood in de stad mocht worden aangevoerd, omdat er in deze gebieden pest heerste³⁴. De problemen die pest ten plattelande veroorzaakte, moeten niet worden onderschat. Op 30 oktober 1575 hoorde de prior van het klooster Stein, Wouter Jacobszoon, van een Amsterdammer die in Vianen was geweest dat er door de grote sterfte onder de boeren ten gevolge van de pest ‘veel schoender coornlant in die conterey woest, dreest ende onbebout bleve leggen’³⁵. In 1598 woedde de pest in de Overbetuwe zo sterk, dat de oogst niet meer op tijd kon worden binnengehaald en verloren ging³⁶. In de jaren 1603-1605 kreeg een aantal dorpen van de Staten van Holland kwijtschelding van een deel van de te betalen belasting in verband met teruggelopen inkomsten vanwege het grote aantal pestdoden³⁷.

Sloegen ook dorpsbewoners op de vlucht bij de komst van de pest? Zeker weten we het niet. ‘Den huysman op het veld verlaet syn lant en vee’, lezen we weliswaar bij Van Godewijck in zijn ten tijde van de epidemie in 1636 gemaakte Remedie voor de pest, maar enige dichterlijke overdrijving zal hem niet vreemd zijn geweest³⁸.

Minder poëtisch klinkt de mededeling dat het eiland Schokland in 1617 niet veel meer dan een derde van zijn bewoners in leven zag blijven³⁹. Juist het betrekkelijk grote isolement en de geringe mogelijkheid de pest te ontlopen, als besmetting eenmaal van buitenaf was geïntroduceerd, kunnen

31 A.M. van der Woude, ‘De omvang en samenstelling van de huishouding in Nederland in het verleden’, in: A.A.G. Bijdragen 15 (1970), 211-212.

32 H. Brugmans, ‘De pest te Amsterdam’, in: Maandblad Amstelodamum 1922, 3.

33 H. Bruch (Ed.), Middeleeuwsche rechtsbronnen van Gorinchem (Utrecht 1940), 300-301.

34 GA Haarlem, Vroedschapsresoluties 9-9-1566. Het jaar 1566 is overigens als pestjaar verdacht (zie bijlage 1).

35 I.H. van Eeghen (Ed.), Dagboek van broeder Wouter Jacobsz. (Gualtherus Jacobi Masius) Prior van Stein, Amsterdam 1572-1578 en Montfoort 1578-1579, 2 dln. (Groningen 1959), 537.

36 Brom en Van Langeraad, Diarium van Arend van Buchell, 474.

37 Resoluties Staten van Holland, 8 sept. 1603, 28 dec. 1604, 9 mrt., 4/5/6/16 sept., 16 dec. 1605.

38 Van Godewijck, Remedie voor de pest, B 1.

39 P.J. Twisck, Van de peste (Hoorn 1636), 101. Of Twisck over dit aantal goed was ingelicht, valt niet te controleren.

[p. 49]

voor deze exceptionele sterfte verantwoordelijk geweest zijn. Hoe de pest kon toeslaan in gemeenschappen die van de buitenwereld waren afgesloten, leert het voorbeeld van het besmette Engelse dorp Eyam, waar de zelf gekozen quarantaine van de bewoners weliswaar tot het isoleren van de pest binnen het plaatsje leidde, maar ook een aanzienlijke sterfte tot gevolg had⁴⁰.

Hoewel door de verkeersgeografische positie en door bevorderlijke woon-, werk- en leefomstandigheden de pest in de steden een vruchtbaarder voedingsbodem vond dan in de dorpen, zijn er verschillende bronnen die ons op pest ten plattelande attenderen⁴¹. Juist om zich de gevolgen van de epidemieën goed voor ogen te kunnen stellen, is het van belang hiermee rekening te houden. De literatuur ter zake is tot nu toe te veel op de stad gefixeerd geweest.

40 L. Bradley, ‘The most famous of all English plagues: a detailed analysis of the plague at Eyam, 1665-1666’, in: The Plague Reconsidered (Matlock 1977).

41 In hoeverre de aanwezigheid van paarden, koeien, schapen en geiten, waarvan de geur de vlo schijnt af te stoten, een rol heeft gespeeld, valt moeilijk te zeggen (zie Biraben, Les hommes et la peste, deel 1, 15).