Een zachte aanraking van zijn zieleleven. Over 'ware' en 'valse' mystiek rond 1900

[p. 19]

Huysmans als kerkelijk herintreder

Laten we terugkeren naar Joris-Karl Huysmans. Die opende zijn roman À Rebours in 1884 met een citaat van Ruusbroec en eindigde hem met wat kan worden gezien als het gebed van een ongelovige. Bijna twintig jaar later, in 1903, schreef Huysmans een voorwoord bij een nieuwe editie van zijn spraakmakende roman, waarvan de strekking onmiskenbaar is: het gebed van indertijd is verhoord. Hij stelde het, uiteraard terugkijkend vanuit het perspectief van 1903, voor alsof hij in de tijd waarin hij À Rebours schreef als het ware ‘om de kerk zwierf’. Het naturalisme waarin hij had geloofd, liep dood. Alles leidde hem onbewust terug naar de kerk en naar de middeleeuwen, ‘het enige ware tijdperk dat de mensheid heeft gekend’.⁴⁰ Hij waande zich ver van de godsdienst, maar was eigenlijk dichtbij. Alles wat hij in zijn latere werk over het katholieke geloof had geschreven, was in de kern al in À Rebours aanwezig. Zonder dat hij het zelf in de gaten had, werd er ‘graaf- en boorwerk’ verricht ‘om funderingen te leggen’.⁴¹

Die funderingen waren nodig voor het gebouw dat in 1892 werd opgetrokken en dat vaak wordt voorgesteld als Huysmans' bekering tot het katholicisme, maar dat feitelijk zijn herintreding was in het geloof en de kerk van zijn jeugd.⁴² Die terugkeer werd aan de wereld openbaar gemaakt in het voorwoord dat Huysmans schreef voor de bundel Le Latin mystique uit 1892, een bloemlezing uit de Latijnse christelijke poëzie van de derde tot de veertiende eeuw, samengesteld, vertaald en van commentaar voorzien

40 Huysmans, Tegen de keer, 11.

41 Idem, 23.

42 Jef van Kempen en Ed Schilders, ‘Estheet tussen vier muren. De bekering van Joris-Karl Huysmans’, De parelduiker 1 (1996), nr. 5, 50-60, met name 55.

[p. 20]

door de bibliothecaris, dichter, romanschrijver, criticus en journalist Remy de Gourmont. Dat het Latijn van de christelijke dichters in deze bundel ‘mystiek’ wordt genoemd, is op zichzelf al een uitdrukking van de populariteit van dit woord aan het eind van de negentiende eeuw, maar ook van de begripsvervaging en de devaluatie die het door zijn populariteit onderging.⁴³

Huysmans vond het in 1892 - nu, zoals hij zei, ‘il paraît que la jeunesse littéraire devient mystique’ - in elk geval nodig onderscheid te gaan maken en tegelijk duidelijk te maken waar hij inmiddels zelf stond. Hij distantieerde zich van zijn jonge tijdgenoten die buiten de kerk dweepten met mystieke schrijvers. Hij noemde ze ‘vage dilettanten’; hun namaakmystiek zou geen lang leven beschoren zijn, want zij berustte op lijdelijke extases in decadente milieus. Nee, er was maar één ware mystiek, en die kan alleen gedijen in de katholieke kerk. ‘Elle appartient au catholicisme et elle est à lui seul’; de mystiek hoort toe aan het katholicisme en aan het katholicisme alleen.⁴⁴ En daar, bij dat katholicisme, was nu ook Huysmans weer thuis. De mystiek had hij meegenomen, maar nu pas wist hij wat ware mystiek was. Ware mystiek is kerkelijke, dus katholieke mystiek.

Remy de Gourmont zal niet blij geweest zijn met het voorwoord van Huysmans. Het was wellicht goed voor de verkoop van de bundel, maar het verwoordde geenszins zijn eigen opvatting van mystiek.⁴⁵ Die was namelijk helemaal niet kerkelijk gebonden. Na de derde druk van het boek, die al in 1895 verscheen, heeft De Gourmont het voorwoord van Huysmans dan ook vervangen door een

43 Zie daarover ook Leijnse, Symbolisme en nieuwe mystiek, 157-161. Zie ook Jacqueline Bel, ‘De mystiek in de Nederlandse letterkunde rond de eeuwwisseling’, Forum der Letteren 27 (1986), 81-92.

44 Remy de Gourmont, Le Latin mystique. Les poètes de l'antiphonaire et la symbolique au Moyen Age, Paris 1892, ix.

45 Over de breuk tussen De Gourmont en Huysmans, zie ook Baldick, The Life of J.-K. Huysmans, 225-226.

[p. 21]

eigen inleiding. Helaas moest hij tot 1913, twee jaar voor zijn dood, wachten eer hij daartoe, in de vierde druk, de kans kreeg.⁴⁶ Dat de eerste drie drukken zo snel na elkaar verschenen, maakt duidelijk - ook al bestond de oplage van de eerste druk slechts uit 220 exemplaren - dat Le Latin mystique een soort cultboek moet zijn geweest.⁴⁷

Frans Erens, rond 1892. Foto van Willem Witsen. Letterkundig Museum.

Ook in Nederland kreeg het veel aandacht.⁴⁸ Alphons Diepenbrock recenseerde het in december 1892 in De Nieuwe Gids, het tijdschrift van de Tachtigers.⁴⁹ In het februari-nummer van de volgende jaargang kwam de Limburgse Tachtiger Mr. Frans Erens nog eens kort terug op het boek

46 J. Trapman, ‘Fin de siècle en katholicisme. Le Latin mystique van Remy de Gourmont (1892) en zijn invloed in Nederland’, in: Kerkhistorische studiën. Feestbundel uitgegeven ter gelegenheid van het 80-jarig bestaan van het kerkhistorisch gezelschap S.S.S., Leiden 1982, 87-101; gebundeld in: Trapman, Het land van Erasmus, 45-60. In ingekorte en bewerkte vorm ook: Johannes Trapman, ‘Le Latin mystique de Remy de Gourmont (1892) et son influence aux Pays-Bas’, Septentrion. Revue de culture néerlandaise 15 (1986), 45-49.

47 Trapman, Het land van Erasmus, 49.

48 Idem, 53-60.

49 Gebundeld in: Eduard Reeser en Thea Diepenbrock (ed.), Verzamelde geschriften van Alphons Diepenbrock, Utrecht/Brussel 1950, 46-54.

[p. 22]

en ook op de inleiding van Huysmans, wiens werk hij al langer met aandacht volgde. Erens leek in zijn artikel in te stemmen met de tendens van Huysmans' woorden door te zeggen dat ‘eene Katholieke of Christelijke of Godsdienstige kunst alléén kan voortspruiten uit ware vroomheid en niet uit zucht naar ijdelheid met het doel, om onder de menschen te schitteren’. Maar hij liet daar de veel principiëlere uitspraak aan voorafgaan dat er volgens hem ‘slechts ééne ware kunst (is), namelijk die, welke spontaan uit omstandigheden en natuur te voorschijn komt, zooals de zang der vogels zich doet hooren in de lente’.⁵⁰ Waardering was er bij Erens dus voor het mooie dat De Gourmont bij elkaar had gebracht, maar diepe twijfel uitte hij over Huysmans' streven mystiek, kunst en kerkelijkheid met elkaar te verbinden.

De mooie teksten in de bloemlezing van De Gourmont raakten nog meer Nederlanders. De kunstenaar Jan Verkade, in augustus 1892 katholiek geworden, nam het boek van De Gourmont mee op zijn trektocht, die enkele jaren later eindigde in de Duitse benedictijnenabdij van Beuron, waar hij onder de kloosternaam Willibrord monnik werd.⁵¹

50 Frans Erens, ‘Le Latin mystique’, De nieuwe gids 8 (1892-1893) nr. 3 (februari 1893), 422-424. Gebundeld in: Frans Erens, Litteraire wandelingen, Amsterdam 1906, 140-142, citaat 140. Het lijkt me dan ook niet terecht Erens aan te halen als voorbeeld van de katholieke kunstenaars die ‘zich hebben gedistantieerd van de modieuze mystieke humbug’, zoals Leijnse, Symbolisme en nieuwe mystiek, 181, doet.

51 Over de overgang van de van huis uit doopsgezinde Verkade naar het katholicisme, zie Paul Luykx, ‘Daar is nog poëzie, nog kleur, nog warmte’. Katholieke bekeerlingen en moderniteit in Nederland, 1880-1960, Hilversum 2007, 115-119, overigens zonder vermelding van de rol van De Gourmonts boek. In het literaire verslag van zijn queeste, Willibrord Verkade, Van ongebondenheid en heilige banden. Herinneringen van een schilder-monnik, 's-Hertogenbosch 1919, komt La Latin mystique niet voor, maar wel in een brief aan zijn ouders van 18 november 1892, zie Rudolf Bakker, ‘Jan Verkade of: Een hollands drama in brieven’, Maatstaf (juli 1981), 32-74, met name 39.