Een zachte aanraking van zijn zieleleven. Over 'ware' en 'valse' mystiek rond 1900

Lodewijk van Deyssel: doorleefdheid als criterium

Lodewijk van Deyssel vormt een goed voorbeeld van een gefascineerde lezer van mystieke auteurs. Dankzij het onvermoeibare speurwerk van Harry G.M. Prick weten we niet alleen vrij precies wanneer Van Deyssel welke mystici las, maar ook door wie hij met hun werk in aanraking was

[p. 16]

Lodewijk van Deyssel. Katholiek Documentatie Centrum.

gekomen. Het werk van Ruusbroec kende hij, zoals hij zelf ook herhaaldelijk getuigt, bijvoorbeeld in de Gedenkschriften,²⁶ via de vertaling van Maeterlinck, en niet, zoals Anton van Duinkerken abusievelijk meende, uit de bibliotheek van vader Alberdingk Thijm.²⁷ De Duitse dominicaanse mysticus Heinrich Suso leerde Van Deyssel waarschijnlijk kennen dankzij Alphons Diepenbrock, die in zijn bibliotheek een door Melchior Diepenbrock in 1837 verzorgde editie van Suso's werken had staan.²⁸ Door zijn gesprekken met Frederik van Eeden kwam Van Deyssel in aanraking met de protestantse mysticus Jakob Böhme.²⁹ Op zijn beurt maakte hij Van Eeden attent op Teresia van Avila,³⁰ over wie hij in 1891 door bemiddeling van zijn oudste broer, de jezuïet Jan C. Alberdingk Thijm, voor enige jaren een boek

26 Lodewijk van Deyssel, Gedenkschriften. Voor de eerste maal volledig naar het handschrift uitgegeven, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick, deel 11, Zwolle 1962, 477: ‘Hij (= Maeterlinck) bracht ons weêr in aanraking met de grootste hoogten der Literatuur: Ruusbroec, Novalis, Emerson.’

27 Anton van Duinkerken, ‘Lodewijk van Deyssel. De criticus’, Dagblad De Tijd, 18 september 1934.

28 Harry G.M. Prick, Een vreemdeling op de wegen. Het leven van Lodewijkvan Deyssel vanaf 1890, Amsterdam 2003, 1226-1227.

29 Idem, 89.

30 Idem, 280.

[p. 17]

uit de bibliotheek van de jezuïeten te leen had gekregen.³¹ Via dit werk kwam Van Deyssel ten slotte nog de vroegchristelijke mysticus Dionysius de (Pseudo-)Areopagiet op het spoor, de schrijver van het eerste werk met de titel Theologia mystica.³² Zijn heerbroer Jan had Van Deyssel trouwens op 25 september 1891 het werk over Teresia te leen bezorgd, in de hoop de afgedwaalde broer daarmee terug te kunnen voeren naar het katholieke geloof van zijn kinderjaren. ‘God weet, hoe ik duizendmaal mijn leven zou willen geven, indien gij, mijn inniggeliefde Broeder, tot hem terugkwaamt, indien gij een overtuigd en zich aldus uitend Katholiek werdt. O verkrijge die genade, waarop alles aankomt, voor u de groote, mannelijke Heilige, wier hemelsch leven ik u hierbij toezend.’³³ Van Deyssel was immers geen overtuigd katholiek meer, zijn hele opvoeding en zijn - afgebroken - vorming in de kostschool van Rolduc - ‘de kleine republiek’ -ten spijt.

Een soortgelijk beeld kan worden gegeven van de meeste schrijvers, beeldend kunstenaars en intellectuelen die zich rond de vorige eeuwwende interesseerden voor mystieke teksten. Voor zover zij een levensbeschouwelijk profiel hadden, was dat eerder van deïstische of pantheïstische aard dan van theïstische. God was voor hen niet de persoonlijke God van de christelijke openbaring, maar was een macht of kracht, werkzaam in en wellicht samenvallend met de natuur of met het al, een ‘stille kracht’, om de titel van Louis Couperus' bekende roman uit 1900 te citeren.³⁴ Zij waren voor dat godsbeeld, al dan niet expliciet, schatplichtig aan Spinoza en soms aan hun tijdgenoot, de

31 Lodewijk van Deyssel, Het leven van Frank Rozelaar. Naar het handschrift uitgegeven, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick, Zwolle 1956, 307-308. Over Van Deyssels studie van de mystiek van Teresia van Avila, zie ook Karel Reijnders, Couperus bij Van Deyssel. Een chronische konfrontatie in beschouwingen, brieven en notities, Amsterdam 1968, 132-166.

32 Lodewijk van Deyssel, Het leven van Frank Rozelaar, 308. Dat Van Deyssel zich intensief in Dionysius verdiept heeft, moet volgens Prick met een korreltje zout genomen worden. Waarschijnlijk kende hij niet meer van Dionysius dan een uitvoerig citaat uit de Theologia mystica in het boek over Teresia van Avila.

33 Prick, Een vreemdeling op de wegen, 280.

34 Voor de invloed van Maeterlinck en de nieuwe mystiek op Couperus, zie Jacqueline Bel, ‘Het murmelen van Maeterlinck. Couperus en de nieuwe mystiek rond 1900’, Arabesken 14 (2006) nr. 27, 4-17.

[p. 18]

nog als katholiek gedoopte, gezaghebbende Leidse filosoof Bolland,³⁵ twee auteurs die in elk geval Lodewijk van Deyssel ijverig bestudeerde.³⁶ En daarnaast keken zij - de een meer, de ander minder - met enige nieuwsgierigheid naar de nieuwe religieuze stromingen die in de negentiende eeuw als bonte bloemen tussen het brave christelijke groen opbloeiden: de theosofie, het spiritisme, het occultisme en de zogenaamde ‘petites religions’.³⁷

God was voor hen niet langer Iemand, maar Iets. In hedendaags jargon zouden zij, met een door de moleculair bioloog, columnist en huidige onderwijsminister Ronald Plasterk geijkte term, ‘ietsisten’ worden genoemd.³⁸ Soms kon dat ‘Iets’ worden ervaren in een authentieke beleving, een gewaarwording van eenheid en vervoering, en daarvan getuigden de mystici in hun geschriften. En dat was waar de schrijvers, kunstenaars en intellectuelen van het vorige fin de siècle in geïnteresseerd waren: in een authentieke ervaring van vervoering, die met gevoel voor schoonheid in woorden was vastgelegd. De ‘waarheid’ van die mystiek werd voor hen niet bepaald door de rechtzinnigheid of de kerkelijkheid ervan, maar door de authenticiteit van de ervaring die aan het werk van de mystieke schrijvers ten grondslag lag en door de artistieke eigenzinnigheid waarmee zij die ervaring verwoordden. Voor Van Deyssel viel het criterium van waarheid zelfs in één woord samen te vatten: doorleefdheid. In een in zijn Gedenkschriften gebundeld opstel over waarheid uit 1948 stelt hij kernachtig de ‘doorleefdheid’ voor ‘als waarborg van wat voor ons de Waarheid zoû mogen heeten’.³⁹

35 Willem Otterspeer, Bolland. Een biografie, Amsterdam 1995, vooral 174-179.

36 Voor Van Deyssels studie van Spinoza, zie Prick, Een vreemdeling op de wegen, 439. Over zijn studie van en contacten met Bolland, zie Harry G.M. Prick, In de zekerheid van eigen heerlijkheid. Het leven van Lodewijk van Deyssel tot 1890, Amsterdam 1997, 911, en Prick, Een vreemdeling op de wegen, 397-403.

37 Voor een - nogal vooringenomen - overzicht zie H.M. van Nes, De nieuwe mystiek, Rotterdam 1900 (tweede druk 1901), 14-61. Zie onder meer ook Antonio Melechi, Servants of the Supernatural. The night side of the Victorian mind, London 2008. Vergelijk de discussie rond de - ook in het Nederlands vertaalde - roman Robert Elsmere van Mary Ward: E.G.E. van der Wall, Het oude en het nieuwe geloof. Discussies rond 1900, Leiden 1999.

38 Kune Biezeveld e.a., In Iets geloven. Ietsisme en het christelijk geloof, Kampen 2006, 7 en passim.

39 Van Deyssel, Gedenkschriften, 11, 672.