Een zachte aanraking van zijn zieleleven. Over 'ware' en 'valse' mystiek rond 1900

Ruusbroec en de nieuwe mystiek

Het citaat is afkomstig van niemand minder dan de veertiende-eeuwse Brabantse mysticus Jan van Ruusbroec. Huysmans zal diens werk niet in het Middelnederlands hebben gelezen, maar zal het hebben leren kennen door de Franse bloemlezing die Ernest Hello in 1869 - op basis van een Latijnse vertaling van het werk door de kartuizer Laurentius Surius - onder de titel Rusbrock l'Admirable liet verschijnen.¹⁷ Ernest Hello had een jaar eerder ook al de visioenen van de dertiende-eeuwse Italiaanse mystica Angela van Foligno vertaald. Maar het was vooral zijn

17 V. Nachtergaele, ‘Ruusbroec en de Franse literatuur’, Onze Alma Mater 35 (1981), 294-302; E. Kesteman, ‘Ruusbroec en de Franse letteren’, in: De Brabantse mysticus Jan van Ruusbroec 1293-1381, Brussel 1984, 79-86. Zie ook P. Mommaers, ‘Internationale uitstraling van de Nederlandse mystieke literatuur’, in: Colloquium Neerlandicum 12 (1994), 133-144.

[p. 14]

bloemlezing uit het werk van Ruusbroec die grote weerklank zou krijgen. Zij bracht niet alleen Huysmans op het pad van de middeleeuwse mystiek, maar ook de Franstalige literator en dramaturg Maurice Maeterlinck, net als Huysmans van Zuid-Nederlandse komaf, geboren namelijk te Gent, maar sinds 1886 wonend en werkend in Parijs, eerst als jurist en vanaf 1889 uitsluitend als letterkundige. Maeterlinck op zijn beurt vertaalde, eveneens op basis van de Latijnse tekst van Surius, het hoofdwerk van Ruusbroec, Die geestelike Brulocht, in het Frans.¹⁸ Deze vertaling verscheen in 1891 in druk, maar moet, blijkens een artikel van Maeterlinck in de Revue générale van najaar 1889, twee jaar eerder al gereed zijn geweest.¹⁹

Maeterlincks Ruusbroec-vertaling bleef niet onopgemerkt, noch bij Franse noch bij Nederlandse letterkundigen. De componist, literator en classicus Alphons Diepenbrock raadde al in 1892 aan zijn vriend Andrew de Graaf de lectuur ervan aan als medicijn tegen depressiviteit.²⁰ En Elisabeth Leijnse heeft in haar mooie dissertatie over de receptie van het werk van Maeterlinck in Nederland aannemelijk gemaakt dat de literator Lodewijk van Deyssel de Ruusbroec-vertaling zeer goed heeft gelezen en zich erdoor heeft laten inspireren bij het schrijven van zijn eigen, mystiek georiënteerde essays ‘Tot een levensleer’ en ‘De weg naar het goede leven’ uit 1895 en i896.²¹ Zowel de bloem-lezing van Hello als de Ruusbroec-vertaling van Maeterlinck beleefden rond de eeuwwisseling verschillende herdrukken: Hello in 1899, 1902 en 1912 en Maeterlinck in 1900, 1908, 1910 en 1911.²²

18 Raymond Pouilliart, ‘Maurice Maeterlinck traducteur des “Noces Spirituelles”’, Les lettres romanes 16 (1962), 207-240.

19 R. Pouilliart, ‘Maurice Maeterlinck et la mystique flamande. Notes complémentaires’, in: A. Ampe (red.), Dr. L Reypens-Album. Opstellen aangeboden aan Prof. Dr. L Reypens s.j. tergelegenheid van zijn tachtigste verjaardag op 26 februari 1964, Antwerpen 1964, 281-302. Pouilliart weet ook aannemelijk te maken dat Maeterlinck gebruik heeft gemaakt van de ‘Dietse’ uitgave van J.B. David en F.A. Snellaert uit 1858-1868.

20 Elisabeth Leijnse, Symbolisme en nieuwe mystiek in Nederland voor 1900. Een onderzoek naar de Nederlandse receptie van Maurice Maeterlinck, met de uitgave van een handschrift van Lodewijk van Deyssel, Genève 1995, 238. Over de minder bekende Andrew de Graaf, zie J. Trapman, ‘Kunstzin en vroomheid bij Andrew de Graaf (1867-1945) in het laatste decennium van de negentiende eeuw’, Nederlands archief voor kerkgeschiedenis 64 (1984), 225-239, gebundeld in: J. Trapman, Het land van Erasmus, Amsterdam 1999, 61-73.

21 Leijnse, Symbolisme en nieuwe mystiek, 253-254 en 268-272.

22 Pouilliart, ‘Maurice Maeterlinck’, 300 en 301.

[p. 15]

Mystiek was in.²³ De mystieke auteurs uit de middeleeuwen werden gretig gelezen, niet alleen Ruusbroec, maar bijvoorbeeld ook de dertiende-eeuwse Brabantse mystica Hadewijch.²⁴ En deze mystici werden niet vooral gretig gelezen in kerkelijke kringen. Daar werden zij zelfs eerder vooral niet gelezen. In kerkelijke kring werkte aan het eind van de negentiende eeuw nog steeds de negatieve klank door die het woord mystiek in de zeventiende eeuw had gekregen door de veroordeling van het quietisme van Madame Guyon en haar pleitbezorger Fénelon.²⁵ Nee, de mystici werden juist gretig gelezen onder kunstenaars, schrijvers, componisten en intellectuelen, in wier midden een praktiserend katholiek als de componist Alphons Diepenbrock een uitzondering was. Voor de meesten van hen had het kerkelijke christendom afgedaan. Als zij al een kerkelijke opvoeding hadden gehad, zoals Lodewijk van Deyssel, zoon immers van de katholieke voorman Joseph A. Alberdingk Thijm, dan hadden zij die al lang en meestal ook beslist achter zich gelaten.

23 Zie voor bijvoorbeeld de ‘jonge’ Pierre Kemp: Peter J.A. Nissen, “‘Die plaag van onrust in mijn diepste nerven”. Pierre Kemp en het mystieke verlangen’, in: Wiel Kusters (red.), ‘In een bezield verband’. Nederlandstalige dichters op zoek naar zin, Baarn 1991, 87-98.

24 Zoals zal blijken uit de binnenkort te verdedigen dissertatie van Annette van Dijk over de fascinatie van de dichter en hoogleraar Albert Verwey voor Hadewijch: Annette van Dijk, ‘Welk een ketter is die vrouwgeweest!’ De plaats van Albert Verwey in de geschiedenis van de Hadewijchreceptie, dissertatie Universiteit van Tilburg (najaar 2008).

25 Otger Steggink, ‘Franse mystiek’, in: Joris Baers e.a. (red.), Encyclopedie van de mystiek. Fundamenten, tradities, perspectieven, Kampen-Tielt 2003, 739-752.