De akkoorden van het gemoed

III. Het letterkundig genootschap ‘De Lelie’ en Neêrlands eerste Vondelfeest

Met Scheen zijn we inmiddels bij het midden van de negentiende eeuw aanbeland. En het is rond die tijd dat in Roermond enkele decennia van grote culturele bloei aanbreken. In 1849 was de jonge architect Pierre Cuypers, geboren te Roermond op 16 mei 1827, met de prix d'excellence uit Antwerpen teruggekeerd, waar hij aan de Academie voor Schone Kunsten de opleiding tot architect alsmede de zomercursussen in schilder- en beeldhouwkunst had gevolgd.^47. Terug in Roermond werd hij benoemd tot stadsarchitect, en in 1850 zocht mgr. J.A. Paredis, apostolisch vicaris van Roermond, hem aan voor een eerste interne restauratie van de Munsterkerk, waarop hij zich voorbereidde middels een studiereis langs de Rijn, ten einde ondermeer de werkzaamheden aan de nog steeds onvoltooide Dom van Keulen te aanschouwen. In hetzelfde jaar 1850 kreeg Cuypers ook zijn eerste opdracht voor een kerkelijk gebouw: een pastorie in Venray. In 1853 richtte de onbemiddelde maar veelbelovende Cuypers samen met de fabrikant van paramenten Fr. Stoltzenberg de firma Cuypers & Stoltzenberg op, een atelier voor kerkelijke kunst waarin leerlingen in de oude ambachten werden opgeleid en dat tot 1892 bleef bestaan. In dat jaar richtte Cuypers samen met zijn zoon Jos een nieuw atelier in Roermond op onder de naam Cuypers & Co. Door Cuypers' kundigheid en zijn goede relaties in de katholieke wereld verkreeg het kunstatelier Cuypers & Stoltzenberg vele opdrachten, en de toelevering van ornamenten, banken, beelden enz. speelde Cuypers ook later veelal toe aan stadsgenoten. Dit had tot gevolg dat Roermond binnen enkele jaren tot een centrum werd van kerkelijke kunstnijverheid, en dat vele

47. Een echte goede biografie van Cuypers is er nog steeds niet. Wel bestaat er veel literatuur over zijn leven en werk. Te noemen zijn: V. de Stuers, ‘Dr. P.J.H. Cuypers’, Mannen en vrouwen van beteekenis in onze dagen 28, Haarlem 1897, 187-228; Het werk van Dr. P.J.H. Cuypers 1827-1917, Amsterdam 1917; Dr. Cuypers Gedenkboek 1827-1927, Sittard 1927; G. Brom, Herleving van de kerkelike kunst in katholiek Nederland, Leiden 1933, 143-208; H.P.R. Rosenberg, De 19de-eeuwse kerkelijke bouwkunst in Nederland, 's-Gravenhage 1972; G.C.P. Linssen, ‘De jonge jaren van bouwmeester Cuypers’, Economisch- en sociaal-historisch jaarboek 37 (1974) 248-268; S. de Blaauw, ‘Een negentiende-eeuwse magister operum. Pierre Cuypers en de bouwkunst van de middeleeuwen’, Excursiones mediaevales. Opstellen aangeboden aan Prof. Dr. A.G. Jongkees door zijn leerlingen, Groningen 1979, 13-38; G. Hoogewoud, J. Kuyt en A. Oxenaar, P.J.H. Cuypers en Amsterdam. Gebouwen en ontwerpen 1860-1898, 's-Gravenhage 1985 (Cahiers van het Nederlands Documentatiecentrum voor de Bouwkunst, 6); G. Végh, Cuypers als kerkenbouwer, 's-Gravenhage 1985.

[p. 23]

beeldhouwers, glazeniers en kunstschilders zich in de stad vestigden. Niet weinigen van hen begonnen bij de firma Cuypers & Stoltzenberg om zich na enige tijd zelfstandig te vestigen. We noemen enkele namen: Joseph Thissen, Jean Henri Leeuw, Joseph Lücker, Jean Antoine Oor, Antoon Frans Nicolas, Peter Heinrich Windhausen en zijn zonen Heinrich, Albin en Paul, Germanus Baert, Lennaerts, Houtermans, Lommen, Smeets, Capiau en de gebroeders Kohl.^48.

Het is niet verwonderlijk dat in deze atmosfeer van kunstzinnigheid en cultureel élan ook de letterkunde belangstelling vond. Dat moge blijken uit een vereniging en een evenement. De vereniging is het Letterkundig Genootschap ‘De Lelie’, het evenement is ‘Neêrlands eerste Vondelfeest’.

Het Letterkundig Genootschap ‘De Lelie’ werd op 13 oktober 1855 opgericht door een drietal vroegbegaafde jongelieden die zich met de poëzie bezighielden.^49. Deze drie bleven verder ook de enige werkende leden van het genootschap. Het waren de 20-jarige Alphonse Schieffer, geboren te Roermond op 9 juni 1835, later procureur en lid van de Roermondse gemeenteraad, wiens literaire bevlogenheid blijkbaar van korte duur was - we horen later althans niets meer van literaire bezigheden zijnerzijds -, verder de toen 18-jarige Emile Seipgens en de 26-jarige Henricus Johannes Hermanus Pieters, de oudste zoon van Rudolf Pieters. Hendrik Pieters jr. was een begaafde jongeman, maar moest zijn studieplannen opgeven toen hij op 14-jarige leeftijd zijn vader verloor. Hij ging de kost verdienen in de handel en wijdde zich in zijn vrije tijd aan de letterkunde. Met verscheidene bekende letterkundigen correspondeerde hij en ook publiceerde hij enkele artikelen over poëzie. In 1858 verscheen nog zijn gedicht Hoop in druk.^50. In 1864 overleed hij, 34 jaar jong.^51.

Naast de drie jonge dichters telde het genootschap nog een aantal ‘kunstlievende leden’, waarvan men de indruk krijgt dat hun voornaamste bijdrage aan het genootschap bestond in een geldelijke donatie, waarmee de letterkundige kring in stand gehouden kon worden. Onder hen treffen we de namen aan van Charles Guillon, van Cuypers en Stoltzenberg en van de erudiete archivaris Jan-Baptist Sivré. Ten slotte telde het genootschap nog twee ereleden, namelijk de gevierde Antwerpse dichter Jan van Beers (1821-1888)^52. en de Amsterdammer Joseph Albert Alberdingk Thijm, op wie we aanstonds nog zullen terugkomen.

Over de activiteiten van het genootschap is niet veel meer bekend dan dat er maandelijks voordrachtavonden werden gehouden. In 1858 evenwel verscheen er een bloemlezing, getiteld Keuze uit dichtstukken van het letterkundig genootschap ‘De Lelie’, geheel gevuld door het driemanschap Pieters, Seipgens en Schieffer.^53. Het boekje, dat voor één gulden in de handel was, is van een fraaie titelprent voorzien door Cuypers, voorstellende de Roermondse maagd, luisterend naar het gezang der barden. Met het verschijnen van de 45 gedichten tellende bundel is het genootschap tegelijk op het hoogtepunt van zijn werkzaamheid. Daarna loopt het geleidelijk af, tot het in 1863 ter ziele gaat. In de voorafgaande jaren, vanaf 1860, waren er, blijkens de gemeenteverslagen van Roermond, al nauwelijks meer bijeenkomsten geweest.^54.

In die jaren had zich evenwel een andere opmerkelijke blijk van letterkundige activiteit in Roermond voorgedaan, namelijk de viering in 1862 van ‘Neêrlands

48. Evenals de biografie van Cuypers is ook de geschiedenis van de Roermondse kunstnijverheid in de negentiende eeuw nog een ongeschreven boek. Verschillende kunstenaars vindt men terug in de onder noot 47 genoemde boeken van Brom en Rosenberg, en uiteraard ook in P. Scheen, Lexicon enz. (zie noot 41). Gegevens over de werkplaatsen vindt men bij G.C.P. Linssen, Verandering en verschuiving. Industriële ontwikkeling naar bedrijfstak in Midden- en Noord-Limburg 1839-1914, Tilburg 1969 (Bijdragen tot de geschiedenis van het zuiden van Nederland, 14), vooral 212-226, alsmede in diens belangrijke artikel over de jonge Cuypers (zie vorige noot). Zie ook: J. Cuypers, ‘Roermonds kunstleven’, Gedenkboek ter gelegenheid van het zevenhonderdjarig bestaan van Roermond als stad, Roermond 1932, 334-347. Bijna alle genoemde Roermondse kunstenaars vindt men ook terug in een interessante catalogus van het Noordbrabants Museum: ‘Naar gothieken kunstzin’. Kerkelijke kunst en cultuur in Noord-Brabant in de negentiende eeuw, 's-Hertogenbosch 1979, vooral in de ‘Lijst van kunstenaars en architecten, werkzaam voor kerken in Noord-Brabant tussen 1795 en 1914’ (113-122). Werken van begaafde en minder begaafde Roermondse kunstenaars uit de negentiende eeuw waren te zien tijdens een tentoonstelling in het Roermondse gemeentemuseum in november 1947, Roermondse schilders uit de 19e eeuw, waarvan de inmiddels zeldzame gestencilde catalogus (34 pp.) de blijvende documentatie vormt. Over Leeuw leverden we zelf een bescheiden bijdrage: P. Nissen, ‘De beeldhouwer Jean Henri Leeuw (Arcen 1819 - Nijmegen 1909). Eerste aanzet tot een biografie’, in: A.J. Geurts, Verwoord verleden. Opstellen over het Noordlimburgse Maasdal en aangrenzend Duits gebied aangeboden aan J.G.M. Stoel ter gelegenheid van haar zestigste verjaardag, Lomm 1982 (Cahiers van de Historische Werkgroep Arcen-Lomm-Velden, 5), 73-84. Voor een breder cultuurhistorisch verband zie: P. Nissen, ‘Het culturele leven in Limburg rond 1885’, Veldeke 60 (1985) nr. 1, 21-32.

49. Over ‘De Lelie’ zie naast J.M. Janssen, ‘Letterkundig Genootschap “de Lelie” te Roermond’, LJ 1 (1894) 48-54, vooral de twee artikelen van P. van der Goor, ‘Emile Seipgens als dichter en het Letterkundig Genootschap “De Lelie” (1) en (2)’, Veldeke jg. 43, nr. 237/238 (augustus 1968) 59-65 en jg. 44, nr. 241 (februari 1969) 3-5. In GAR, Documentatieverzameling, nr. 233, is nog bewaard een gedrukte Openingsrede door den Voorzitter van het genootschap ‘De Lelie’ bij de feestviering der eerste uitgave van 17 augustus 1858.

50. Exemplaar in GAR. Het betreft een overdruk uit Alberdingk Thijms Volksalmanak voor Nederlandsche Katholieken in het jaar des Heeren 1859, 181-185.

51. Zie noot 23.

52. Zie over Van Beers ondermeer: R.F. Lissens en G. Provoost, ‘Beers, Jan van’, Winkler Prins Encyclopedie van Vlaanderen I, Brussel 1972, 300, en R.F. Lissens, De Vlaamse letterkunde van 1780 tot heden, Brussel-Amsterdam 1967⁴, 66-67. Van Beers mocht op 29 oktober 1983 nog in NRC Handelsblad figureren in de door Boudewijn Büch ingerichte galerij van ‘Excentrieken’ (Schaars licht over de Vlaamse dichter Jan van Beers. Signatuur van een blinde).

53. Exemplaren in GAR en UBN. In de bundel staat ook nog één gedicht van oud-lid P. de Batist (mogelijk een pseudoniem?): ‘De veehoeder op de heide’ (34-35). Zie ook de in noot 49 vermelde feestrede.

54. In 1860 waren er volgens de gemeenteverslagen minder bijeenkomsten dan te voren, in 1861 géén enkele en in 1862 slechts enkele. Zie het tweede artikel van P. van der Goor, als in noot 49, p. 5.

[p. 24]

Litho van het Vondelfeest in de werkplaats van het atelier Cuypers & Stoltzenberg te Roermond op 5 januari 1862, ontleend aan het Parijse weekblad L'Illustration (foto Universiteitsbibliotheek Nijmegen).

eerste Vondelfeest’.^55. Uit het gedicht van Smiets, waarmee deze inleiding opende, bleek al dat de herontdekking van de Nederlandse taal en de beoefening van de letterkunde in katholieke kringen onlosmakelijk verbonden was met de naam en faam van Vondel. Toen dan ook in 1860 in Rotterdam door protestants Nederland de dichter Tollens met een standbeeld geëerd werd, kon katholiek Nederland niet achterblijven. Al in hetzelfde jaar ging in Roermond een commissie aan het werk, bestaande uit Charles Guillon, Emile Seipgens en Hendrik Pieters, en in 1861 werd de commissie uitgebreid met architect Cuypers en met de priester-leraar Jan Willem Brouwers, verbonden aan het Bisschoppelijk College te Roermond.

Het Vondelfeest vond plaats op 5 januari 1862 in de werkplaats van het atelier Cuypers & Stoltzenberg. De prachtige aankleding en versiering van deze ruimte kennen we niet alleen uit kranteverslagen, maar ook uit een fraaie litho die verscheen in het Parijse weekblad L'Illustration.^56. De roem van het Roermondse feest reikte dus tot ver over de landsgrenzen. Het gevulde programma bestond uit voordrachten en muziek. Brouwers hield een uitgebreide en voor onze oren nogal gezwollen feestrede, waarin hij Vondel voorstelde eerst als dichter, vervolgens als Nederlands staatsburger en ten slotte als christen, uiter-

55. Neêrlands Eerste Vondelsfeest voor het op te richten standbeeld, gevierd te Roermond, op 5 Februari 1862. Feestrede van J.W. Brouwers. Dichtstuk van H.J.H. Pieters, Amsterdam 1867 (exemplaren in GAR, UBA en UBN). Deze uitgave bevat ondermeer een verslag uit de Courrier de la Meuse. Journal du Limbourg. Zie voorts de aankondigingen in de Maas- en Roerbode van 14 en 28 december 1861; J.M. Janssen, ‘Roermond, eene kunstminnende stad’, LJ 2 (1895) 189-193; ‘Neerlands eerste Vondelfeest te Roermond’, Nieuwe Koerier 6 februari 1937 (zie ook Nieuwe Koerier 4 december 1937); G.C.P. Linssen, ‘De jonge jaren van bouwmeester Cuypers’ (zie noot 47), met name 266-267.

56. Opgenomen in de eerste in noot 55 genoemde uitgave en eveneens in J.G.F.M.G. van Hövell tot Westerflier, o.c. (noot 28), ill. 28.

[p. 25]

aard van duidelijk katholieke signatuur. Men beluistere bij voorbeeld hoe Brouwers de reacties beschrijft wanneer Vondel zijn lofzang op het mirakel van het Allerheiligst Sacrament van Amsterdam in het licht geeft:

‘Nu, gij verwacht het, nu breekt de orkaan los, wrok en wraak vieren den vrijen teugel. Eene hagelbui kan niet meer puntige ijskegels op een korenveld nederkletteren, dan de zwerm van onroomsche schrijvers smaad-, schimp- en spotschriften tegen Vondel in de wereld zenden. Ja, maar ook wij zouden Vondel wel aangeraden hebben van stillekens te zwijgen. Zeker, dat hadden wij gedaan, lafaards daar wij zijn, die altijd luide spreken als het lichtzinnigheid en wereldzin geldt en het woord op onze lippen smoren als het onzen godsdienst en onze Heilige Kerk geldt. Ten minste hadden we hem aangeraden van toch maar niet openlijk ten gunste zijner geloofsleer te schrijven, en wilde hij stichten, hij kon immers zijne schriften in het geheim onder zijne geloofsgenooten laten verspreiden. Ja, nog eens, lafaards daar we zijn, dat zouden velen van ons gezegd en gedaan hebben; ook Vondel had dit kunnen doen; met laaghartige omzichtigheid had hij zijne overtuiging kunnen bewimpelen; maar dan ware hij geen held geweest voor het recht der vrijheid, geen held voor de vrijheid des geloofs, geen held voor de rechtvaardigheid der wetten, geen held voor de gelijkheid der burgers van de Vereenigde Provinciën.’^57.

Hendrik Pieters droeg een lang dichtstuk van zijn hand voor, getiteld ‘Aan Vondel’. Zowel de redevoering als het dichtstuk verschenen vijf jaar later in een fraaie druk, waarvan de opbrengst bestemd was voor het in Amsterdam te plaatsen standbeeld van Vondel.^58. En dan was er nog muziek, véél muziek, van ondermeer de Koninklijke Harmonie, de muziekvereniging ‘Amicitia’, de zangvereniging ‘Liederkrans’, het corps van het vijfde regiment dragonders en verscheidene solisten. De grootste ster onder de solisten was wel Antoinette Alberdingk Thijm, de echtgenote van Cuypers, die in haar tijd een internationaal vermaarde alt was. De landelijke pers was het erover eens: Roermond had Vondel waardig herdacht.

57. Neêrlands Eerste Vondelsfeest enz. (noot 55), 30. Ook opgenomen in: J.W. Brouwers, De luister der kerk, ingeleid door Piet Kerstens, Amsterdam s.a. (ca. 1925), 53-54.

58. Zie noot 55.