De akkoorden van het gemoed

II. De eerste vaderlandse barden: de gebroeders Pieters en Antoine Scheen

Het lijkt misschien in strijd met wat zojuist gezegd is over de gerichtheid op Vlaanderen, maar het was een te Amsterdam geboren schoolmeester die voor de eerste negentiende-eeuwse Nederlandse literatuur in Roermond zorgde. Hij heette Johannes Pieters, en had zich samen met zijn oudere broer Rudolf Hendrik in 1820 in Roermond gevestigd.^23. Rudolf werd in 1820 namelijk aangesteld als hoofd van de toen opgerichte Rijks lagere school, en Jan ging met hem mee. Van Jan Pieters, geboren in 1805 en overleden in 1885, is een gedicht bewaard, geschreven ‘Bij de zoo gewenschte en heuchelijke aankomst van onze geliefden Herder’, de latere bisschop Paredis, als pastoor te Roermond op 11 mei 1830.^24. Het is het eerste Nederlandstalige product dat letterminnend Roermond in de negentiende eeuw voortbracht.

Van zijn broer Rudolf, geboren in 1795, is een driedelig schoolboek Grondbeginselen der rekenkunde ten dienste der scholen bewaard, gedrukt te Roermond van 1838 tot 1841.^25. Het was blijkbaar een succesvol werk, want in 1871 verscheen nog een zesde druk.^26. Rudolf stelde ook nog een leesboek samen, Oefeningen in het kunstmatig lezen, waarin ook eigen gedichten opgenomen zijn, en een Verkorte gewijde geschiedenis.^27. Hij moet een geliefd en geëerd man zijn geweest. Toen in 1830 in Brussel de Belgische opstand uitbrak, trokken ook in Roermond oproerkraaiers de straat op, met de bedoeling alle Hollanders de stad uit te gooien. Toen ze echter bij het huis van de Amsterdamse onderwijzer kwamen, riep iemand: ‘Aoh nae, dae gooje leermeister van oos kienjer maag gei leid gedaon waere’, en terstond trokken de opstandelingen zich terug en lieten meester Pieters met rust.^28.

In 1844, op 25 april, overleed Rudolf Pieters. Zijn broer Jan stelde toen ‘als openlijk bewijs mijner hulde aan de nagedachtenis van eenen braven broeder’ een bloemlezing van doodspoëzie samen, die in 1847 gedrukt werd met de titel Grafbloemen, geplukt bij vroegere en hedendaagsche dichters.^29. Niet alleen als bloemlezer over de dood maakte Jan furore, ook als lijkredenaar oogstte hij bewondering. Zo verscheen in 1855 zijn Lijkrede ter gedachtenis van den Heer Willem Baijer, oud-orkestmeester van de Koninklijke Harmonie, Leeraar der Muziekschool te Roermond, alhier overleden den 21 November 1855 in druk.^30.

23. J.M. Janssen, ‘Ter Gedachtenis: R.H. Pieters, J. Pieters, H.J.H. Pieters’, LJ 1 (1894) 30-41; E. Delhougne, Genealogieën (zie noot 13), 149-152.

24. In handschrift opgenomen in: Opdragt aan den hooggeleerden en zeer eerwaarden heer Joannes Augustinus Paredis, den acht en zeventigsten pastoor van Roermond, Roermond s.a. (1830), exemplaar in GAR. Deze ‘Opdragt’ zelf is eveneens een gedicht, 17 bladzijden lang, voorzien van acrosticha en geschreven door ene H. Weevers, ons verder onbekend.

25. Exemplaren in GAR en SBM.

26. Exemplaar in UBN.

27. Vermeld door J.M. Janssen, art.cit. (noot 23), 33.

28. J.M. Janssen, art.cit. (noot 23), 31. Zie ook: J.G.F.M.G. van Hövell tot Westerflier, Roermond vroeger en nu, Bussum 1968 (Fibula-Heemschutreeks, 1), 64.

29. Exemplaar in GAR (gedrukt te Roermond).

30. Exemplaar in GAR (gedrukt te Roermond, s.a.). In de SBM is nog een in 1860 te Roermond gedrukte Rede gehouden bij het graf van de hoog edel achtbaren heer mr. Jan Lodewijk Mathias Leclercq, president der arrondissementsrechtbank te Roermond, ridder der Orde van den Nederlandschen Leeuw, enz. overleden te Heythuisen den 2 Julij en begraven te Roermond, den 4 Julij 1860 bewaard.

[p. 21]

In 1861 volgde nog een bundel Gedichten over den goddelyken kindervriend Jezus, ten gebruike der jeugd ingerigt door J. Pieters, hoofd-onderwyzer aan 's Ryks Lagere School te Roermond.^31. De tachtig gedichten in deze bundel, alle van de hand van Pieters, waren bedoeld voor ‘Onderwyzers, Ouders en Voogden, opdat zy ze in handen geven der lieve kleinen, der bevoorregten des Zaligmakers’. De kinderen immers moesten ‘zoodra zy kunnen lezen en denken’ innig met Jezus' leven en lijden bekend gemaakt worden. ‘Dat zulks gevoegelykst in den vorm van gedichtjes geschieden kan, zal niemand betwisten, die de jeugd aandachtig heeft gadegeslagen en hare voorliefde heeft opgemerkt voor maat en rym niet alléén, waarvan zy het welluidende al spoedig gevoelt, maar ook voor den dichterlyken inhoud zelven’, aldus Pieters in de op Kerstmis 1860 ondertekende ‘Voorrede’.

Op 1 februari 1845 volgde Jan Pieters zijn betreurde broer op als hoofdonderwijzer aan de Rijks Lagere School, en het was bij hem dat een latere collega in de letterkunde, Emile Seipgens, zijn eerste onderwijs ontving.^32. Maar voor we onze aandacht op Seipgens en zijn kring gaan richten, dient eerst nog een andere poëet vermeld te worden, die in kwalitatief opzicht weliswaar van weinig belang is, maar die toch een en ander in druk heeft laten verschijnen, en daarmee een plaats in de annalen der Roermondse letterkunde verdient.

Jan Pieters werd bij zijn benoeming in 1845 gefeliciteerd met een gedicht, dat afgedrukt werd in de Roermondse Marktprijzen en Berigten van 3 maart.^33. Het was geschreven door de zich onderwijzer noemende Antoine Scheen, die ook een huldedicht produceerde bij Jans gouden onderwijsjubileum in 1870.^34.

Antoine (Mathias Sebastiaan Antonius) Scheen werd op 12 januari 1811 in Roermond geboren.^35. Hij volgde de Rijks Lagere School, waar Rudolf Pieters toen hoofdonderwijzer was, en het Koninklijk Kollegie, en verbleef daarna drie maanden in Rolduc, dat van 1831 tot 1843 kleinseminarie van het bisdom Luik, waartoe toen ook Roermond behoorde, was. Al snel bleek evenwel dat hij niet voor de priesterlijke stand geschikt was. Hij keerde terug naar Roermond en ging als boekhouder in dienst bij de gemeente, waar hij het bracht tot gemeentelijk belastinginner.^36. Daarnaast gaf hij privé-lessen, reden waarom hij zich onderwijzer noemde. Hij was in 1834 gehuwd met de Roermondse Maria Catharina Hubertina Cuypers, met wie hij een huis bewoonde aan de Kraanpoort. In de volksmond heette hij ‘Sjeen van de Mert’.^37. Hij overleed op 18 maart 1883.

Scheen heeft een betrekkelijk groot aantal geschriften het licht doen zien. In 1838 verscheen zijn Handleiding tot de kennis van de wis-, natuur- en staatkundige beschrijving van onzen aardbol, voor de scholen, ook zeer dienstig voor alle beminnaren der geographie.^38. In 1842 vertaalde hij een werkje van een Franse jezuiet: Het lezen der slechte boeken, gevolgd door de gruwelijkheid van den hoogmoed.^39. Verder verschenen nog een historisch tafereel over de val van de citadel van Antwerpen^40., een beschrijving van hoofdaltaar en koor der Munsterkerk^41., een boekje over het Mariabeeld van Rimini^42. en een geografische beschrijving van Limburg^43..

Maar zoals we zagen schreef Scheen ook gedichten. Naast de huldegedichten voor Pieters vloeide nog een groot aantal gelegenheidsgedichten uit zijn pen.

31. Exemplaren in UBA en UBN (gedrukt te Antwerpen). J.M. Janssen, art.cit. (noot 23), 35, vermeldt ook twee werken, Deugd en onschuld en Raadgevingen en spreuken, zonder verdere gegevens. De titels doen niet veel bijzonders vermoeden.

32. Hierop attendeerde voor het eerst de toenmalige gemeentearchivaris van Roermond, M. Smeets, in zijn inleiding op: E. Seipgens, Roermondsche schetsen, Roermond 1946 (Sint Christoffelreeks, 2), 4.

33. ‘Felicitatie-dicht, opgedragen aan den Heer Johannes Pieters, bij gelegenheid van deszelfs verheffing tot Hoofd-Onderwijzer aan 's Rijks lagere school te Roermond, de 1 Februarij 1845’, Roermondse Marktprijzen en berigten 1845, nr. 14 (3 maart). Ook in: A. Scheen, Mijne Dichtbloemen, Roermond 1871, 29-30.

34. ‘Hulde aan den Wel Edelen Heer Joannes Pieters, Oud-hoofdonderwijzer aan 's Rijks Lagere School te Roermond, bij gelegenheid van het 50-jarige Feest zijner Werkzaamheden aan het nut en heil der Jeugd aldaar, op den 1 Mei 1870’, in: Mijne Dichtbloemen, Roermond 1871, 39-40.

35. De biografische gegevens komen grotendeels uit de bevolkingsregisters der stad Roermond (GAR). Zie voorts: A.F. van Beurden, ‘Familie Scheen’, LJ 32 (1926) 20.

36. In de bevolkingsregisters der gemeente komt hij voor als ‘stadsweger’ en ‘boekhouder’. Van Beurden noemt hem ‘ontvanger stadsrechten’. Dat hij privé-lessen gaf blijkt uit een advertentie in de Roermondse Marktprijzen en berigten 1845, nr. 27 (12 april).

37. Zulks werd mij medegedeeld door wijlen drs Jo Hansen, die nog op de kleuterschool had gezeten bij een nicht van Scheen, die Ursuline was geworden.

38. Exemplaar in GAR (gedrukt te Roermond).

39. Exemplaar in UBN. De schrijver van het Franse werk is Jean-M. Loriquet s.j. De vertaling werd in Roermond gedrukt.

40. De van der citadel van Antwerpen, Roermond 1843 (exemplaar in GAR).

41. Beschrijving van het hoofdaltaar en koor in O.L.V. Munsterkerk te Roermond, vernieuwd in 1850 onder het zeer lofwaardige kerkbestuur van de heeren P.A. Poëll, J.L. Godfroi en W. Burghoff, volgens het ontwerp en onder het beleid van P. Cuypers, architect, door A.S. (Poëzij en Prosa), Roermond 1851 (exemplaar in GAR). Gedeelten van deze beschrijving zijn in versvorm vervat. In het artikel van W. van Leeuwen, ‘De Roermondse Munsterkerk. Van sprekende neogotiek tot zwijgende architectuur’, Bulletin KNOB 83 (1984) 159-169, wordt op 160 in noot 4 ook nog vermeld de titel Restauratie der Munsterkerk uit 1851. Scheen was volgens Van Leeuwen hoofd van het atelier Cuypers en Stoltzenberg. We kunnen dit niet bevestigen. Wel was er een Henri Scheen, zoon van Antoon, werkzaam als kerkschilder bij Cuypers. Zie: P. Scheen, Lexicon Nederlandse Beeldende Kunstenaars 1750-1950, 's-Gravenhage 1970, deel II, 295. Met deze is in elk geval de in de rekeningen van de Munsterkerk genoemde Scheen (zie Van Leeuwen, l.c.) bedoeld.

42. Mirakuleuze gebeurtenis van het Maria-beeld van Rimini, een verhaal, getrokken uit de door de kerkelijke autoriteiten des bisdoms opgemaakte authentieke processtukken, Heijthuijsen 1859 (exemplaar GAR).

43. Geografische beschrijving van de provincie Limburg, Roermond 1874 (exemplaar in GAR en in SBM). In 1836 verscheen ook al een Geographie van de provincie Limburg voor de lagere scholen, vertaald uit het Frans (exemplaar in SBM).

[p. 22]

Men krijgt de indruk dat vrijwel iedereen die in het Roermond van toen iets voorstelde met een rijmpje van Scheen vereerd werd: Cuypers, Paredis, Leurs, Beerenbroek, verschillende neomisten en priester-jubilarissen en een lange reeks van jubilerende nonnen. Scheen wilde, zoals hij zelf zei, ‘het vermakelijke met het nuttige mengen’, en zijn gedichten hebben dan ook vaak een moralistisch karakter. Authentieke verwoordingen van doorleefde emoties vindt men in de poëzie van Scheen nergens; zijn gedichten zijn wansmakelijke rijmelarijen, producten van een slecht soort schoolmeesterspoëzie.

Toch zullen de gedichten van Scheen ons wel een beeld geven van de doorsnee-dichtcultuur van de negentiende-eeuwse Roermondenaar. Zijn gedichtjes vonden in elk geval zoveel aftrek dat ze tot drie maal toe gebundeld werden. In 1857 verscheen De eerstelingen mijner poëzij, dat in 1867 nog eens herdrukt werd.^44. Een aantal gedichten uit deze bundel verscheen in 1861 in een Franse vertaling: Les prémices de ma poésie.^45. En in 1871 verscheen de bundel Mijne Dichtbloemen, wederom opgedragen aan de vereerde meester Jan Pieters.^46. De meeste van deze bundels verschenen bij de firma Timmermans. De bedoeling van zijn gedichten verwoordde Scheen in het voorwoord van de laatste bundel als volgt: ‘iets godsdienstigs, heilzaams en zedigs voort te brengen, en iets lofen eerwaardigs te doen gevoelen’. Maar literatuur van enige betekenis kan men het nauwelijks noemen.

44. Exemplaar van de eerste druk in SBM, van de tweede druk in UBN.

45. Exemplaar in GAR.

46. Exemplaar in GAR.