Charles Péguy

IX

Men heeft gezien dat er haast geene biographische bijzonderheden, noodig zijn om het werk van Péguy te verklaren. De twee grootste gebeurtenissen in zijn leven zijn de stichting der Cahiers de la quinzaine en wat men zijne bekeering heeft genoemd. De evolutie van zijn geest, de vorm van zijn genie, de eigenschappen zijner gedachte, de hoedanigheden van zijn gevoel, alles wat zijne persoonlijkheid en kracht als mensch en als kunstenaar uitmaakt, vindt men trouw weerspiegeld in zijne werken. Péguy is niet een schrijver over wien men biographische nota's en herinneringen zou kunnen publiceeren, waarvan de lezing ons zou verbazen door het contrast tusschen den mensch die hij was en het beeld van den kunstenaar dat onze verbeelding zich heeft gevormd. Wie zijn leven kent zal niet verwonderd zijn over den inhoud en den vorm van zijn werk, en wie met dat werk is vertrouwd zal

[p. 81]

zonder eenige verbazing vernemen dat zijn leven kalm en eenvoudig is geweest en dat het tragische, dat in geen menschelijk bestaan ontbreekt, zich heeft voltrokken in het diepste van zijn gemoed. Zooals hij zichzelf heeft beschreven in Notre Jeunesse en in L'argent, zoo vinden wij hem terug in de woorden waarmee zijne moeder in het interessante boekje van André M. de Poncheville, Charles Péguy et sa mère, haar zoon beschrijft en zijn karakter in de jaren der kindsheid. Het kind dat vlijtig landkaarten kleurde in zijn klein geboortehuisje van Orléans, de hartstochtelijke jongeling, ‘cet ardent et sombre et stupide jeune homme’, zooals hij zichzelf noemde, de strijder voor een socialistisch ideaal, die uit de stille provincie naar het luidruchtige Parijs kwam, de uitgever van het tijdschrift in de rue de la Sorbonne, de bedevaarder die van Parijs te voet naar Chartres ging om in de schoonste der fransche kathedralen te bidden voor de genezing van zijn stervenszieke kind, de luitenant die met doorboord voorhoofd op het slagveld viel, zij vertoonen allen, in andere gedaanten, dezelfde hoedanigheden en dezelfde deugden. Nooit was in iemand de harmonie tusschen den mensch en den kunstenaar zoo volkomen. Nooit was het genie zoo eenvoudig, zoo gewoon, zoo alledaagsch: in een klein huisje, te midden de leden van zijn gezin, een stille fransche burger met een baard.

De oorlog die uitbrak vond Péguy bereid. De geschiedenis van die enkele weken, gedurende welke hij als soldaat zijn land verdedigde, en van zijnen heldhaftigen dood heeft in haren eenvoud eene symbolische grootschheid. Zij is de opperste bekroning van gansch een leven van strijd voor een eeuwig ideaal. Zij is het symbool van het offer door gansch een volk met vreugde en liefde gebracht. Zij is het symbool van de wedergeboorte van een ras.

[p. 82]

In den ontroerenden brief dien mevrouw Péguy aan Charles Silvestre schreef en die door dezen als inleiding tot zijne studie over Péguy werd afgedrukt, lezen wij het volgende: ‘Il qúittait son rôle d'écrivain, d'éditeur, de père de familie pour prendre celui d'officier de réserve, auquel il était également accoutumé, prêt à recevoir à la gare et à conduire à Coulommiers, avec autant d'entrain qu'il écrivait Notre Patrie en 1905, les trois mille Parisiens qu'il connaissait tous par ses précédentes périodes.’ Als soldaat bezit Péguy ook al de hoedanigheden en al de deugden die hem als schrijver kenmerken: de plichtsbetrachting, de moreele kracht, de heldhaftigheid die nooit wijkt. In hem herleeft de geest van die oude soldaten der eerste Republiek die hij zoozeer bewonderde en zoo vaak heeft verheerlijkt.

Hij beseft de grootscheid der taak en in een brief schrijft hij: ‘Si je ne reviens pas gardez-moi un souvenir sans deuil. Trente ans de vie ne vaudraient pas ce que nous allons faire en quelques semaines’... Zijn hart is vol enthousiasme, maar zijn hoofd blijft koel en helder. In de eerste weken van den oorlog schrijft hij naar zijne familie kleine briefjes van enkele zinnen: ‘Je ne croyais pas que je vous aimais à ce point. Vivez dans la paix comme nous. Ma compagnie est un immense ménage...’ En uit een anderen brief: ‘Ici, une immense paix dans une grande ferme abandonnée...’ Bijna al zijne brieven spreken van rust en vrede. Hij is gelukkig. Het is alsof hij, die gedurende zoovele jaren een strijder was met het woord, nu eerst het eigenlijke doel van zijn bestaan heeft gevonden. Hij die zoo diep het leed gevoeld had te behooren tot wat hij noemde ‘une génération sacrifiée’, hij was gelukkig nog te mogen strijden met de nieuwe generatie die zich vrijwillig offerde voor het heil van Frankrijk. In dit alles geen schijn

[p. 83]

van rhetoriek. Maar in allen eenvoud, in alle koelbloedigheid, de vervulling van een plicht en de zekerheid dat het land dat hij boven alles liefheeft meer gebaat is met het vrijwillige offer van zijn leven dan met schoone woorden en gebaren.

Wat Péguy voor zijne soldaten was vertelt ons het boek van V. Boudon, Avec Charles Péguy de la Lorraine à la Marne, een sober en onschatbaar dokument. Voor zijne soldaten, van wie er wellicht maar enkelen den schrijver kenden en vermoedden welk een geniale kunstenaar hun luitenant was, was Péguy een zorgzame vriend. Hij spreekt hen toe in hunne schoone ruwe taal, hij zorgt er voor dat zij niets te kort komen. Gedurende de afmattende tochten spreekt hij hen moed in; en in de vreeselijke dagen van den terugtocht laat hij niet toe dat men twijfelt aan de overwinning en aan de toekomst van het land. Voor iedereen is hij een moreele steun. Geen oogenblik verliest hij zijn vertrouwen, noch zijne sereniteit. V. Bourdon teekent aldus zijn portret: ‘Assis sur une pierre, comme nous blanc de poussière, couvert de sueur, la barbe broussailleuse, les yeux pétillants derrière ses lorgnons, je vois encore notre cher lieutenant, le brave Charles Péguy, l'écrivain, le poète, que tous nous aimions comme un ami, qui, en Lorraine comme pendant la retraite, insensible à la fatigue, brave sous la mitraille, allait de l'un à l'autre, encourageant par la parole et l'action, courant de la tête à la queue de notre compagnie, mangeant comme nous un jour sur trois, sans une plainte, toujours jeune, malgré son âge, sachant le parler qui convenait aux Parisiens que nous étions pour la plupart, relevant d'un mot bref, tantôt mordant, tantôt ironique ou gouailleur, les courages défaillants, toujours vaillant, prêchant d'exemple; je revois encore notre cher lieutenant nous disant à l'heure où beaucoup

[p. 84]

désespéraient, sa conviction absolue de la victoire finale, tout en relisant avidement une lettre des siens tandis qu'une larme de plaisir mouillait ses yeux.’ Niets is welsprekender dan deze eenvoudige getuigenis.

Tijdens den terugtocht der fransche legers in de eerste maand van den oorlog beleefde Péguy een der bangste en droefste uren in de geschiedenis van zijn land. Hij, van wien Suarès terecht mocht zeggen: ‘personne, depuis Michelet, n'a eu toute l'histoire de France plus chevillée à l'âme’, moet wel diep dien angst hebben gevoeld. En eeuwig blijft het te betreuren dat die uren van ontzetting en later die uren van hoop en zegepraal in hem den geschiedschrijver niet mochten vinden die, als geen ander, hunne diepe, mystieke beteekenis zou hebben begrepen.

Den vijfden september 1914 maakte Péguy's regiment deel uit van het leger dat order ontving tot den aanval over te gaan. Men herinnert zich de beroemde woorden: se faire tuer plutôt que de reculer. Het is V. Boudon die voor het nageslacht het ontroerend verhaal van den veldslag waarin Péguy sneuvelde heeft bewaard. Rond den middag kwamen de Franschen in het dorpje Villeroy aan, waar zij door het moordend vuur van den vijand werden ontvangen. Péguy en zijne soldaten krijgen order de vijandelijke stelling te veroveren. Zij rukken vooruit en een kogelregen fluit hun om de ooren. Velen vallen, dood of gewond. De anderen stormen verder. Achter een heuveltje rusten zij even uit. ‘En avant’, roept Péguy. Nu wordt het vreeselijk. De kapitein en een luitenant sneuvelen. ‘Couchezvous! schreeuwt Péguy, et feu à volonté!’ Hij zelf blijft overeind met den verrekijker in de hand en geeft de richting aan voor het vuur. Elk oogenblik groeit het aantal dooden en gewonden.

[p. 85]

Het slot van Boudon's verhaal wil ik niet resumeeren; niets overtreft de sobere tragiek dezer regels:

‘Péguy est toujours debout, malgré nos cris de “couchez-vous!” Glorieux fou dans sa bravoure. La plupart d'entre nous n'ont plus de sac, perdu lors de la retraite, et le sac, à ce moment, est un précieux abri. Et la voix du lieutenant crie toujours: “Tirez, tirez!” D'aucuns se plaignent: “Nous n'avons pas de sac, mon lieutenant; nous allons tous y passer! - Ça ne fait rien! crie Péguy dans la tempête qui siffle. “Moi non plus, je n'en ai pas, voyez, tirez toujours!” Et il se dresse comme un défi à la mitraille, semblant appeler cette mort qu'il glorifiait dans ses vers. Au même instant une balie meurtrière fracasse la tête de ce héros, brise ce front généreux et noble. Il est tombé sans un cri, ayant eu dans le recul des barbares, l'ultime vision de la victoire proche...’

Deze dood is de opperste daad die voor de waarheid van zijn werk getuigt en het vruchtbaar maakt voor de toekomst. Zooals Maurice Barrès zei: ‘ce mort est un guide, ce mort continuera plus que jamais d'agir, ce mort plus qu'aucun est aujourd'hui vivant.’