Gedichten uit het Haagsche liederhandschrift

[p. 152]

tekstkritische noten

1. Over den liebesstreit zie blz. 53, noot 261; zie voor den inhoud blz. 142. - 2. cf. noot 246. - 3. cf. Reinmar MF. 151. 17 genâde suochet..... mîn dienest an ein wîp. 4. lobesan voor lobesam cf. Hadloup 1 str. 6; Vrl. 372 vs. 15; Montfort 28 vs. 533; id. heilsan Eberhard v. Sax 1 str. 7; wunnesan Hadloup 14 str. 2; unminnesan Kelin MSH. 3. 408; nog komen voor arn, gran, warn, boun, ruon, wurn, sturn, trôn voor arm enz. 5. tsoent l. toent. De Holl. afschrijver gewoon, de Dietsche t, mhd. gekleurd als ts weer te geven, als bijv. tijt door tsijt, toren, tsoren enz. liet zich ook hier verleiden, cf. vs. 7 en 13, ook de variant van 216; cf. MSH. 1. 348 Vrouwe, ich wil genâde suochen, tuot an mir genâde schîn. - genendeliche l. genedeliche (?). 7. och = mhd. ouch. 11 en vgg.: God kan u genade geven, daarom moet gij Hem er om bidden; en ik zal, gelijk mij hoofsche vrouw past, u toewenschen, dat Gods genade u moge te beurt vallen, zoowel in dit leven als hiernamaals.

Gedichten uit het Haagsche handschrift.

1.
Strijd van minne.

⁺ Vrouwe, reyne keyserinne,
Troestet mich, vil senden man;
Genade zuechent mine zinne
An uch, vrouwe lovezan.
Da van tsoent genadeliche;
Sint ir sijt genaden rijche,
So toent och genendeliche:
Dat staet uch, vrouwe, loveliche.

Vrouwe, ir moghet mich nicht verbieden,
In zi uch met trouwen holt.

Here, ir sout genade bidden
God, er kan genade gheven:

+ f^o 1 r^o a

[p. 153]

tekstkritische noten

So wil ich met goeden tsiten
Wenschen, das ir moesent leven
Mit genade, hi en dort.
So ir wilt genade ruchin,
So solt ir genade zuchin,
Da sus sy genade hort.

Vrouwe, mucht ich he erwerven
Die genade, die ir haent;
So ich dan sulde sterven,
So doet mich genade erkant
God, der ye genadich was:
Er sal die ziele behalden,
Ir sult he des lives ghewalden
Mit genaden, sonder has.

Here, dar na ir nu stellet
Und des uwe hertze ghert,
Zeer mir das misvellet
Und zijt ummer ongewaert.
Daerom laest die reden sin,
Das rade ich in hertzin trouwen;
Of ir bringet mir zů ruwen,
So wer ummer der scade min.

Vrou, in gher nicht sulcher dingen,
Der uch zů ruwen muchten comen,
Es wer mir ein mislinghen;
En mucht mir nicht wol vromen,
⁺ Of ir wurdent vruden vri.
Er solt mich met sulchin sachin

14. tsiten mhd. siten. 16. cf. Suonegge 1 str. 3 (MSH. 1. 348) en Wizensê (MSH. 2. 23). suochen....ruochen. Swa gnâde wont, seht, da sol man si suochen; wil si's geruochen enz. HS. ruichin. Wenscht ge u genade toe, dan moet gij ze zoeken, waar ze is, nl. bij God. 18. mhd. sus = sô. 19. he = hie. 30. mhd. ungewert. 40. er = ir.

+ f^o 1 r^o b

[p. 154]

tekstkritische noten

Vrou, rijches muetes machin,
Das doch ane ur scade zi.

Here, mucht ich wol mit eren
Ure vruede machin breyt.

Here, ich wil uch nicht zů balde
Helfen, als ir wanen waent,
Ich doen nicht, als dede zaude
Die nach lieve was verzent,
Dat zi tot da was ghelach!
So ist mir niet zů zinne,
Das ich ummer doer die minne
Troeren wil eynen dach.

Vrou min, ich moes ersterven,
Das ist wider reden nicht!
Sol ich he mich troestes erwerven,
Als mir uwer mont verghicht,
So weys ich doch eynes wol,
Das uwer ziele aen mirt scouwe,
Das du miner ziele eyn vrouwe
Dort aen eynde wesen sal.

Here, ich bidde god den zuesen,
---------
Das er dort mine ziele grueze
Roeche metter rechter scaer,

43 en 44. Zie blz. 145. 48. verzent van mhd. versenen. 49. HS. was l. van. 53. Aanspraak aan frô Minne, of evenals 2 vs. 65 = vrouwe myn voor myn vr. 55. he = hie. l. nicht 58. HS. mirt scouwe l. wirt scouwen. 62. een vers ontbreekt. 63. grüezen ruoche - wil begroeten. Diu rehte schar of der rehten schar = himmelschar Rinkenberg 12; in denzelfden zin: wie wunneclîch ein schur Zweter II. 12; diu saeldenrîche schar Boppe (MSH. 3. 407); der heiligen schar Damen 6 str. 2 (MSH. 3. 162); enz. In den zin van helleschar, Rinkenberg 2 (MSH. 1. 399), komt voor diu jaemerlîche schar Walther Pf. 188 vs. 23 en Wernher 1 str. 4; diu verzalte schar Bôtenburc 3 str. 5; die vervluochte schar Vrl. 184 vs. 8; nog komen voor der ungemuoten schar, der armen schar, der sorgen schar enz.

[p. 155]

tekstkritische noten

So war ich vil onbetrogen.
Siet, war uwer ziele velle,
Ich wil nicht zin uwer gezelle
Wort si doerch die gloet getogen.

Vrou, ich wil wol geloven,
Das si moes eyn like nemen
Birnnen, slagen und roven.
Mueste leyder ir getsemen
Das ruwen, ich geloven wol,
So muest ir gebuesen ummer,
Of ir sulten leven ummer,
Laest ir mich in sulchin dol!

Here, richtet uwer scolde,
Laes die mine onbericht:
Wie ich come zů godes hůlde,
⁺ Des haent eyne zorghe nicht!
Laest mich varin, als ich mach,
Varit ir in hoffin stalle,
Als die recht vertigen alle
Aen dem ye gewalte lach!

Vrou, so wer geweldich wer,
Der sol doch genedich sin:
Da van wendet mine zwer,
Sint ir sijt geweltich min.

67. nl. in de hel. 69. l. eynlike. 70. birnnen is brinnen; Lexer i.v. rouben: einen slahen, vâhen oder rouben. 71. Zou ook gelezen moeten worden: muestir (nl. mijne ziel) leyder he (hie in tegenstelling van dort, waar de straf onvermijdelijk is, en eynlike de kwelling gedragen moet worden) getsemen das ruwen enz., dan zult gij daarover uw geheele leven berouw hebben, en er zoo doende voor boeten? 81. Hoffinstal wordt de hemel genoemd; cf. Lassb. Ls. 2. blz. 3 vs. 9, des tiuvels stal = de hel. Misschien moet men het opvatten als Trüebenhûsen, Vröudenhûs, Siuftenecke, Siuftenheim, Dünnehabe, Riuwental (bij Hadloup), Senenberg (bij Montfort). - Vgl. uitdrukkingen als lônes, êren, glückes, fröuden stat enz. 82. l. rechtvertigen 84. bî gewalte sol genade sîn, zie blz. 46, noot 183. - 86. mhd. swaere.

+ f^o 1 v^o a

[p. 156]

tekstkritische noten

Toent ir das nicht, vrouwe goet,
So wart nicht bi sulcher scone
Eyn so tzorentlicher hone
No so heerlicher moet!

Here, is ist vil sconre bilde,
Als ich is vernomen hain,
Dem doch ist genade wilde,
Nyeman des geloven kan.
Want die scone ist gar al nicht,
Da nicht ist genaden inne:
Da van rechtet uwer sinne,
Da die beyde havent plicht

Vrou, ir sijt genaden rijche.
Das weys ich in langen wol,
Scone, lief und minnentliche,
Cuusch und alre vruden vol,
Tuchtich, reyn und niet balt
Vrolich da bi ermere:
Ich levede ummer ane zwere
Solde ich met uch werden alt!

Here, ich bidde god den zuessen,
Das ir vrolich werdet alt:

90. schaene âne güete, zie blz. 44, noot 164. - mhd. haene of hône, hêrlîcher muot Lexer i.v. = verletzendes, hochfahrendes wesen (v. ibid. haene). cf. vs. 96 vgg. De zin is: nimmer is het voorgekomen, dat met sulcher scone zulk een tzorentlicher hone gepaard ging. 94. einem wilde sîn = iem. ontbreken. 99. phliht hân mit (Lexer i.v.) verbonden zijn met.
Str. 13 en 14 = II. 63 en 64; str. 15-31 = 53-71. Hier volgen de varianten, met v. gemerkt. 100 v. vrouwe yr - ghenaden rych. 101 v. langhe. - 102 v. scune nach wensche minnentlijch. 103. v. Kuys - vrouden HS. cwsch. 104. zuhtik, niht balt, zie blz. 44, noot 169. v. tuchtenrijch in eeren balt. - 105. HS. ermere l. em'mere. - II. 63. ymmermere. 106. Zie blz. 45, noot 172. v. leves alles ane zweere. 107. v. mucht ich mit. 108 v. zuetsyn. 109. v. yr vroylich werden.

[p. 157]

tekstkritische noten

Her kan uwer zwere buesen,
Und zů vruden machin balt;
Uwen clagelichen noet,
E das ich die wolde wenden
Ende mich selven aen vruden penden,
Liever wildich wesen doet!

Vrou, ir mucht mir nicht verbieden,
In si uch met truwen holt,
⁺ Sint die zinne mir gherieden
Aen den vruden beraren tsolt.
Die ir, vrouwe, konnet geven.
Sijt gedachtich ummermeere,
Wie ich, na der wiser leere
Uch tzů dienste moge leven!

Here, man sol scouwen vrouwen
Dienen gar om rijchin tsolt,
Want ir wonnentliche anschouwen
Senfter deyt dan alles golt.
Wie der versage man,
Der nicht diente reyne wiven,
Want si konnen leyt verdriven,
Das keyn man verdriven kan.

110. v. hee chan ur zweren buetsyn. 111. v. onde tsen vrueden machen alt. 112. v. urym clagelychen noot. 113. v. dem wulde. 114. mhd. phenden, berooven. 115. v. wulde ich wesen doyt. Str 15. In het hs. staat boven deze strophe vrou, overigens nergens. 116. v. vrouwe, ghijr moghijt mich niet. 117. v. mit trouwen; HS. halt. 118. v. zint dien sinne. 119. HS beraren v. bernen l. bernden; tsolt = mhd. solt, der minnen solt, blz 52, noot 233 vgg.; derhalve vrudenbernden; de beteekenis is dan: sedert mijne zinnen mij aanrieden naar uw vrudenbernd loon te streven. 120. v. yr. 121. v. ghedachtich emmermere. 122. v. nach der wise. 123. v. tso - mughe. 124. v. men - scunen; HS. scouwen l. sconen. 125. v. gayr - rijchen. 126. v. yr winnentlyche anscouwen. 127. zie blz. 59, noot 296. v. zenfter. 128.1. met de var. wer yst so versagen man. 129. v. diene. 130. v. si konnen hertzen leyt; zie blz. 45, noot 172. - 131. v. gheyn.

+ f^o 1 v^o b

[p. 158]

tekstkritische noten

Vrou, ir haint us der strate
Mit reten mir gewiset wol,
Wie ein man met rechter maesen
Allen vrouwen dienen sol:
Scone vrouwen doer ir glans,
Lieven wiven dorch ir minne,
Rijchen vrouwen dor gewinne,
Al zus ist alles gans!

Here, in gheve uch nicht ze lone,
Da van dienet anders waer;
Ich bin wider lief no scone,
Ich leve in ghemeynre scar,
Alse veel menige vrouwe doet,
Die nicht goedes ist gar rijche,
Scone, lief noch minnentliche
En doch vil gar ho gemoet!

Vrou, kondich wol geromen
Vrouwen hophen werdicheit,
Ende der eren crans geblomen,
Dem so lovelichen dreyt
Ur minnentlicher lijf,
Kundich das na uwer werte

132. us der straten = van den gewonen weg afwijkende, buitengewoon goed. - v. Vrouwe, yr hayt - straysin. 133 v. reden - ghewiset. 134. v. wye eyn mit - masyn. Mâze blz. 68, noot 350. - 136. v scunen vr. dorch yr. 138. v. ryche dorch gewinnen. 139. v. yst ghans. 140. v. tse. 141. mhd. anderswâ - v. daer van ich diene a.w. 142. (f^o 47 r^o b) v. in bin weder. 143. scaer cf. vs. 63. - 144. v. als vyl meneghe. 145. v. dey guedes yst gayr. 146. v. scune; HS. minnentlihe. 147. v. noch oech vyl gayr. Hôchgemuot, in de mhd. lyriek meer van den man gezegd, blz. 48, noot 203. - 148. v. chunde. 149. v. ho werdicheijt HS. hophen l. hoyhen. 150. v. unde ir eeren - ghebloemen; der eren crans, cf. blz. 59, noot 297. 151. l. den; zie blz. 128, verwisseling van m en n; v. des zo wunne ich werdicheyt; 152. v. das hayt uyr minnentlijche lijp; 153. v. chunde - nach ure.

[p. 159]

tekstkritische noten

Und na mannes hertzin gerte,
So wer bas geloeft nye wijf!

Here, ir solt met love scone
Loven, das zů loven zi:
⁺ Al zo hoghes loves crone,
Der bin ich noch leyder vry!
Da van lovet anders wa:
En have och niet sulche scone,
Das men mich met love crone,
Sage ich waer, zi sprichet: ja!

Vrou, ir sijt das scoenste belde,
Das nu left in wives namen:
Meyen bloet, noch bloyen wilde
Dorrent nemmer sich gescamen,
Das si laesent uch den strijt
Beyde aen scone und glans:
So wer uch sicht an einen dans
Der vergessen wil der zijt!

154. v. onde nach mines hertzen gherte. 155. v. wijp. 156. v. yr sult mit loeve scoene. 157. v. loeven dats tse loeven. 158. v. also hoys - lobes krône. zie Vrl. 353 vs. 4; Eberhard Sax 1 str. 1 (MSH. 1. 68); Kelin 3 str. 3 (MSH. 3. 23); enz; nog komen voor: der êren krône, saelden, freuden, hôhen muotes krône. 159. v. des byn. 160 v. daer um. 161. v. in hayn noch nicht zulch. 163. v. zaghe - zo spricht; ja en nein in de mhd. lyriek, zie blz. 52, noot 237. HS. zi spr. ja l. zo. 164. scunst bilde; mhd. ein schaenez bilde van de vrouw gezegd, cf. Morunge MF. 151. 10; Walther Pf. 76 vs. 13; wunneberndez bilde Hôhenvels 11 str. 5; sch. b. Rûmzlant 7 str. 2 (MSH. 2. 371); wiplîch b. Vrl. 142. 3; Hônberc LD. 86. 9; zartes b. Vgl. 143. 3; Hônberc 4; gewoon is ook wîbes bilde voor wîp Frowenberc LD. 23. 5; Nithart (MSH. 3. 212) 32 str 1; enz. Mannes bilde Hôhenvels 16 str. 1; menschen b. Zweter 237 vs. 6; lobes b. Damen 5 str. 9; wunne b. Würzburc 4 vs. 1; fröuden b. Wizlav 8 vs. 53; in deze uitdrukkingen heeft bilde alle kracht verloren. - 165. v. left - wîbes nam, zie blz. 47, noot 191. - 166. bluomen, blz. 59, noot 298. - 167. v. dorven - zich. 168. v. lasent. 169. v. beide - unde; 170. v. zo waer ich zeghe aen eenen. De zin is: wie u dansen ziet enz 171. v. dey vergheyt wol der tsijt.

+ f^o 2 r^o a

[p. 160]

tekstkritische noten

Here, in wil nicht met uch crigen:
Was ir spricht, das ist waer;
Doch wilt ir zů eren ligen,
Das rede ich wol ophenbar
Alse ir obte haint getaen
Jiegen mir in spotens wise,
Doch sint dat nich mannes prisen
Of ir vrouwen spotten kan!

Vrou, ich spriches bi den gotte,
Der ye was und ymmer ist,
Das ich uwer nicht in spotte,
Ich bidde mir zů helfen crist,
Das mich nemmer werde raet,
So was ich reten metten monde,
Das comet us hertzin gronde
Ane valsche misdaet!

172. Strît der geliefden, zeer gewoon in de mhd. lyriek, cf. Hûsfn MF. 46. 9; Fenis MF. 83. 31 mac mir der winter den strît noch gescheiden hin zir der ie gerte mîn lîp; Jôhansdorf MF. 87. 29 ich und ein wîp, wir haben gestriten nu vil manege zît; merkwaardig is Hôhenvels 19 (MSH. 1. 209) wie möht' ich mit der gestrîten enz.; Nîfen 35. 11 ist der kriec gescheiden enz., ook in de latere lyriek gewoon. 172. v. here wil - met u cryghen. 173. v. yr - is. 174. v. wildir tsen eeren lighen. 175. v. ofenbaer. 176. v. al yr doyt onde hayt ghedan; HS. obte I. ofte. 177. v. keghen spottes wisen, HS. iiegen l. jegen. 178. v. tsymt das nicht. 179. v. das he - chan. Spot, cf. mhd. Singenberg X lât sulhen spot; Lichtenstéin Lied 33 ir sît spôtes alze vrî, cf. Frauendienst 133 en 134; meer komt voor het spotten van de vrouw, cf. blz. 46, noot 185. - 180. v. spricht - dem; 181. v. ummer yst. 182. v. ure nichtes. 183. v. tso hulphen cryst. 184. v. mir; das l. des: moge Christus' hulp mij steeds nabij zijn; of: dat ik de eeuwige zaligheid derve, indien niet, wat ik spreek, oprecht gemeend is. (186. l. dasne). 185. v. sae - spreke mitten. 186. v. hen coemt - hertzen gronde; herzen grunt cf Morunge MF. 141. 22; Wolfram L. 9 42; Hartman Büchl. II. vs. 1809; Lichtenstein L. 43 vs. 29; 51 vs. 84; enz. Gewoon is ook von grunde, bijv. Ehenheim 1. str. 3 (MSH. 2. 346) in der sinnen brinnen ich von grunde; enz. 187. v. an alle - missetaet.

[p. 161]

tekstkritische noten

Here, da mit zi ein ynde,
Ich wil is geloven wol
Und wils ane miswende
Wider dienen, als ich sol.
Das rede ich werelich ane spot!
Swar das in truwen meynet
Und ir das iegen mich vereynet,
Das moes uch vergelten god!

Vrou, mire vreuden vrouwe,
Uber alles des ich hain,
Lief, nu kerent, her nah scouwe,
⁺ Selich wijf, und sich mir aen!
Sich, wie ich verderven wil,
Sich mich an und helfent balde,
Want ich bin in leytes walde
Gar vererret, ane tsil!

Here, ich wil uch nicht zů balde
Helfen, als ir wenen weent.

Here. můcht ich wol met eren
Uwer vruden machin breyt,
Kundir mich das geleeren,
Des gewon ich werdicheit!
Sacht mir, wie solde ix gescien

188. v. si eyn eynde. 189. v. willis. 190. v onde wil uch aen missewende. 191. v. zo ich zol. 192. v. werlich. 193 v. of yr - trouwe meynit; swar mhd. swer; de variant of yr verduidelijkt den zin. 194. vereynen. Lexer i.v. worüber belehren, aufklären of versöhnen; derhalve: indien gij dat te mijnen opzichte verzoent, in het reine brengt. I. 25 = II. 65. 198. v. lief, erberme dich unde sc.; keer u naar hier, en zie mij aan. 199. v. Zelich. 200. v. Zich; verderven zie blz. 52, noot 246. - 201. v. troest mich unde hulphet. 202. leytes walt cf. der tugende walt, ir tugent blüejet alsam ein walt. Zie noot 294; v. iich - leydens. 203. v. gaer - tsijl. 204. Zie blz. 145. 206. v. mit eeren. 207. v. ure vrueden machen. 208 v. Condijr - gheleren. 209. v. ghewonne. 210. v. zacht - das mach ghescyen; HS. ix l. id, (het); misschien zweefde den dichter voor den geest: wie s. ichs (ix - ich des) gemachen.

+ f^o 2 r^o b

[p. 162]

tekstkritische noten

Das men u in hohen moete,
Onde da bi in stilre hoyte
Tzů allen ziden mogen zien.

Vrou, ir sult mich lieflich gruezin,
Das kan uch geschaden nicht
Und mach mer wol zwere buesen,
Of in truwen das gheschit
Togen, lieflich und also,
Das ir spricht metten monde
Van getrouwen hertzin gronde:
Trout gesel, nu wes vro!

Here, ich zie an menigen dingen,
Das ir stete truwe halt:
Des sol uch wol gelingen,
Sint ich rechte hain bekant
Uwer stete menichfalt,
Des sult ir iegen mich geniesen:
Ich wil ir min hertz ontslyesen,
Da sult ir in zin met gewalt.

Vrou, wilt ir mir ontslusen
Uwen reynes hertzin toer,

211. v. uch in hoen; cf. vs. 147. - 212. v. hoete; huote der vrouw, nl. hüeten vor unvrouwelîcher tât zie blz. 44, noot 169; ziden = zît, v. mit gansen eeren moeghen zeen. 214. Gruoz als lohn der vrouw, blz. 52, noot 234. v. yr - zult gruetzen 215. v chan - ghescaden. 216. v. onde mir - sorghen boetsen. 217. v. ghescycht. 218. togen = mhd. tougen; v. doet yr das lieflijch unde alzo. 219. v. yr. 220. v. ghetruwen. 221. v. So bin ich alre vreuden vro; trût geselle, zie blz. 50, noot 222. - 222. v. minneghen. 223. v. stede hant; voor halt l. hant rijmende op bekant. 225. v. zint - tso r. han. 226. v. ure stede mennichf. Staete zie blz. 48, noot 208. - 227. v. suldijr keghen mer ghenijsen. 228. v. ich wil uch mijn hertzen ontslusyn. 229. v. suldijr - mit ghewalt. 230. v. vruwe, wildijr mich ontslusyn. 231 v. ures - h. doer. Zeer gewoon in de lyriek zyn des herzen tor, tür en pforten (o.a. bij Vrl., Montfort, Hätzl., Lassb. Ls.); minder gewoon zijn: des herzen turn en kamer (Hôhenvels 16); des h. veste (Hôhenv., Landfgge, Hätzl.); des h. gaden, arke en klose (Vrl.); des h. balken (Mügelin). De meest gewone uitdrukking is: des h. schrîn, waaruit het thema: diu guote im herzen versigelt, voortvloeit, en het entsliezen des herzen.

[p. 163]

tekstkritische noten

Und mich vrude da us ghiesen,
Der ich nie erkande voer,
So ist mer gelonet wol,
Of is sich iegen mir ontsluyset,
Und mich vrude da uss guyset:
Sone gewin ich nemmer dol!

Here, ich hain zů menigen stonden
Wol gehoret uwer klagen;
Ich hain och vil wol bevonden,
⁺ Wye ir von dage zů daghe
Haent met zuchten wol behoet:
Des ir billich zult geniesen;
Mich wil nemmer das verdriesen,
Ich mach uch noch hoe gemoet.

Vrou, můcht ich wol ersculden
Die gewerdeliche woert,
Sult ich arbeyt van uch dulden,
Das were mire vruden ort!
Ir hait mir getroestet zo:
Trouwe hait mir bezessen,
Ich wil rouwe vergessen,
Nu bin ich in vruden vro!

233. v. onder vruden - uys ghusyn; 234. v. dey so yst ghelonet; 235. v. yr das keghen mir ontslusyt; 236. v. ghusyt; mhd. dol, dole = ongeluk, smart. 238. v. han tso mennegen stonde. 239. v. wal ghehoryt ure claghen. 240. v. das han ich nu wol. 241. v. wie das ir tso allen d. 242. v. haynt met eeren; mit zühten blz. 48, noot 203. Hier sich hüeten van den man gezegd, anders slechts van de vrouw, cf. vs. 212. 243. v. das sulder jeghen mich genyesen; 244. v. des. 245. v. das ich uch mache ho ghemoet; hôchgemuot noot 203. - 246. v. ersculden = mhd. verschulden, verdienen. 247. v. uyr ghewerd w. = waardige, waarde woorden. Uit het bestaan van een mnl. gewerdelike als bijw. (Verdam II. 1888) kan ook tot een bnw. gewerdelike = gewerdich besloten worden. 248. v. al zuld ich a. da van dulden. 249. vruden ort = hoogste punt der vreugde, ergo: hoogste vreugde, cf. fröiden, saelden dach.

+ f^o 2 v^o a

[p. 164]

tekstkritische noten

Here, die woert ich wil bewaren
Metten werken, of ich mach:
Da van solt mich nych bezwaren,
Des ich uch so menigen tach
Tzorentliche hain verzeit
Helfe, troest und mine hulde:
Uwer onverdienter sculde,
Die ist mer met truwen leyt!

Vrou, er můcht noch erbuesen,
Was ich leydes ye gewan:
Uwer lijf kan uber zuesen
Alles leyt mir, senden man!
Hette ich dusent jerich leyt,
Das wer mich vil gar verswonden,
Sint ich hain genade vonden,
Das si uch vor war gezeit!

Here, ich wil uch nicht me bangen:
Uch wert ho vrude kont;
Ir solt werden onbevangen
Van mir lieflich hee zů stont;
Da bi sal ein cus geschien
Minnentlich von minen monde,
Und ein grues van hertzin gronde
Der zijt ir zů vruden ein.

Vrou, wilt ir mir zů lone
Gheven also rijchen tsolt,

254. wort unt werke, zie blz. 52, noot 232. - 256. l. nicht. 261. mer = mir. 264. mhd. übersüezen. 266. dusent jerich leyt, zie blz. 51, noot 227. 272. umbevanc blz. 52, noot 240. - 273. hee = hie. 274. cus en grues, zie blz. 52, noot 234 en 239. - 277. daarmede (der gen plur.) zijt gij alleen (eine) tevreden.

[p. 165]

tekstkritische noten

So ist mir gelonet scone
Leydes, des hain gedolt!
⁺ Das wil ich nicht meer clagen;
Ich wil uch, vil reyne wive,
Onde uren rontelichen live
Umermee: genade! zagen.

Here, ich wil ůch nu ontfaen
Dienstlich, als ir hait geghert,
Onde lieflich onbevaen:
Des sint ir van sculden wert!
Liever here, cusset mich
Ende haent duer hogen moet,
So wil ich, wives goede,
Doer uch wesen vruden rijch!

Vrou, mins hertzin hohe wonne,
Ein blome des meyen rijs,
Mir ogen lichte zonne,
Und mins hertzin paradijs,
Min gedrus noch nye min wan
Aen uch, reyne wives bilde,
Alder werelt ist ummer wilde
Sulchir vruden als ich hain!

281. l. des ich hain ged. 284. HS. rontelichen l. romelichen (Lexer i.v. rüemlich). 285. genâde als interjectie: genâde, ein küneginne! cf. Lüenz LD. 53. 30; Nithart 40. 1; Nîfen 6. 10; Oukhein 1 str. 2; enz. 288. cf. vs. 272. 291. mhd. etwas tiure hân = wert halten, schâtzen (Lexer i.v.) hôchgemüete, zie blz. 52, noot 230. - 292. wives goede mhd. wîbes güete, blz. 45, noot 176; hier gepersonifiëerd en sprekende voor de vrouw zelve: pars pro toto. 294. Zie blz. 47, noot 193-195. - 298. Mnl. gedruusch (onstuimigheid). Verdam Mnl. Wdb. II. 446, in varianten wisselt gedruusch af met druust cf. plaatsen, daar aangehaald. Ruusb. 4. 193 met grooter druust ende met ynnigher ernsticheit; Lekensp. II. 36. 587 si spraken doe met eenre druust (uno impetu). 299. reyne wives bilde cf. vs. 164. 300. der vruden wilde sîn. cf. vs. 94.

+ f^o 2 v^o b

[p. 166]

⁺

Here, haint ir hoge wonne,
Die zult ir nicht zuchten dragen,
Das uch nyeman des vergonne:
Ir sult onderwilen clagen,
Das doch nicht van hertzin gee:
Men moes diche doin dorch hode,
Das die man ist nicht zů moede
And och o frunt zo wye!

Vrou, ich wil met zuchten scone,
Ummer dragen hohen moet
Na den wiven; den berrenden lone
Der ir gevet, vrouwe goet,
Den wil ich zů tuge dragen
Cuuschelijc und ane scallen,
Of das wol kan gevallen,
Das zout ir mir, vrouwe, zagen!

Here, nu sult ir henen scheiden,
Das wir nicht gewinnen leyt:
Valsche hinc scaent ons beyden
Und bringt mir in arbeyt.
Huet ir min eer alzo,
Das ich uch met lieven zaghen

+ 303. cf. mhd. mit zühten sîn gemeit, blz. 48, noot 203; de volgende verzen zijn teekenend! hode = mhd. huote blz. 56, noot 280. HS. nicht zuchten l. mit z. 309. De lezing ofrunt of ofruut van het hs. is niet anders te verklaren, dan o met voc. frunt, hoewel dit zeer vreemd is; de bet. moet dan zijn: vriend, gelijk de mannen meermalen moeten veinzen om de hode te ontgaan, moeten wij vrouwen dat ook doen. 312. berrende cf. bërnde Lexer. i.v. 314. zu tuge = mhd ze touge. Tougen als subst. (zie Lexer i.v.), is in de mhd. lyriek niet gebruikelijk, waar tougen adv. of adj., gewoonlijk gebezigd wordt, zie blz. 48, noot 198. 320. hinke Verdam, Mnl. Wdb. III. 442 = vergrijp, misdaad, waarmede gedoeld wordt op de huote, hoewel de zin niet volkomen helder is. 323. zaghen = mhd. sachen.

[p. 167]

tekstkritische noten

⁺ Ummer lieflich mach an lachen
Und ouch zuchten machin vro!

Vrou, ich wil ein orlof nemen
Van uch, das moes leyder zin!
Vroude und blijschap moes nch tsemen,
Ich wil vorbas blider zin.
Dogentliche, zů der stont,
Das ir over mich onfaet,
Und mich ein gruezin saet
Uwer rose lichter mont!

Explicit.

325. l. mit zuchten machin vro cf. noot 203. - 327. In het HS. volgt op vs. 327 weder vs. 323 das ich uch enz. 330. tougenlîchen. 331. De bet. moet zijn, dat gij mij in uwen dienst hebt aangenomen, cf. vs. 286. - 332. saet = sagt. 333. roseliehter mont, zie blz. 42, noot 152.
1 zarwen mhd. sërwen, sërben (Lexer i.v.) innerlich abnehmen, entkräftet werden. 6. vrou schijnt overbodig te zijn ingevoegd; l. aber nl. abermals. 8. ghewaldich. zie blz. 46, noot 181.

+ f^o 3 r^o a

II.
Hoe eyn ritter zijn tsertse vrouwen toe sprach unde wie si hem weder antworde gaf van zire clagen.

Vrou, ich moys in jamere zarwen
Tso in ende miner doyt,
Unde důrch rechte trůwen sterven,
Zint uur minne das geboyt,
Zo moyst leyter also sijn!
Doch kondyr wal, vrou, aver zuesyn
⁺ Mijn sender leyt ende truren busen:
Sus ghewaldich sidir mijn!

+ f^o 44 v^o a

[p. 168]

tekstkritische noten

Here, yr sult uch truerens masyn,
Want id yst tso nicht goyt!
Ongemaysse suldir lasin
Und tragen hoyn moyt,
Das ghetymt uch vyl bas,
Dan yr in senden sorgen
Levent avont unde morgen;
Jo tsymt uch tso nichte das!

Vrou, was myr tso leydes verryt,
Das yst van urym sculden gayr:
Mich hayt gair tso vruden erryt
Yr mont, dorchluchtich vayr!
Truren wert mir nemmer boys,
Zorghe yst an mir onverendyt,
Of das lieflich nicht en wendyt
Ure vruntlycher groys!

Here, yr hayt alzo ghesproken
Onde mijn vruede gayr verheert,
Id scijnt, das moyst sijn gewrochyn
An mich, so was uch deert!
Ist uch leyt van myr ghescheen,
Das yst gayr an mine sculde,
Das sweyr ich bi gods hulde
Anders chan ich nicht me gegheen!

Vrouwe, yr haynt gene sculde,
Dan also vyl, als ich uch zaghe;
Mines lives onghedulde
Unde mijns hertzen zende clage

11. unmâze, zie blz. 68, noot 350. - 12. Zie blz. 48, noot 203, hôhen muot. 13. l. ghetymet. 14. HS. suͤnden. 17. was leydes tso mir verryt (vert van varen). 19. ten opzichte van de vreugde heeft uw mond mij op een dwaalspoor gebracht; ik kan haar niet vinden. 20. cf. blz. 42, noot 152. - 24. l. Ure vrundelijcher groys. 26. verhern mhd. zerstören. 30. an = ane, zonder. 32. gegheen = mhd. gejehen.

[p. 169]

⁺

Das deyt ure scone myr.
Anders hayt ir sculde gheyne,
Wan zo vyl, das ich alleyne
Troestes gar van uch ontbeyr.

Here, in weys nich, was yr meynyt,
Das zi uch voir was gheseyt.
Truryt, suchtyt oder weynyt
Da van hayn ich gheyn leyt.
Was hayt yr tso mir ghedacht,
⁺ Das yr mich claget ur zweere?
Het yst mich gayr onmere.
Da ir tsen horen mich hayt bracht!

Vrouwe, das yst mir eyn zweere,
Dey ich nemmerme volclage,
Das uch yst so ommere,
Was ich oph genade zaghe:
Immer wert mich das gheweernt
En weys, wye ich sal gheberen!
Id dunct mich tso allen jaren
Huden bůeser danne vernt!

Here, id yst also ghesceryt:
Wey ombedelijche gheryt,

+ 37. Zie blz. 54. - 41. l. nicht. 42. HS. was l. wa' = waer. 46. mhd. swaere = ongeluk, smart. 48. l. das; horen = ooren. 53. gheweernt, mhd. wern = hinderen, afweren. 56. mhd. vernt = in het vorige jaar, tegenover hiure = in dit jaar; cf. refrein van Steinmar's 4de lied:

Mirst mîn lôn gen der vil süezen,
hiure unnâher danne vern.

vs. 55 en 56 schijnen tevens de gewone klacht te zijn over den achteruitgang der wereld, zie blz. 62, noot 318. - 57. Scheren Kil. i.v. praeparare, ordinare, formare, fingere enz. 58. Moet soms gelezen worden: umbehendelîchen (Lexer i.v. ungeschickt, gröblich)? id. vs. 62. Misschien is dit ombedelijche met opzet gebruikt in den zin van: wat niet gebeden, gevraagd diende te worden, als in vers 66, zoodat ook vs. 62 zou moeten luiden: das yr bidden bedenlike, hiermede aan de gulden les: mâze ist zallen dingen gnot herinnerende. Vgl. mnl. bedelike bnw. in anderen zin, Verdam I. 621.

+ f^o 44 v^o b

[p. 170]

tekstkritische noten

Das he dicke wert bezwert,
Das he selden wert ghewert!
Da umme radich ane spot,
Das yr bidden bedendichlike.
Zo wert ur haven rijche
Van der werelt und oech van god!

Vrouwe mijn, ich wil uch bidden,
Das mir dunct wal bedenlijch.
Das ghijr mit vyl gůeten zidden
Mich haven wilt ghenedelijch
Tso eenen stede dienstes man!
Lief, das suldijr nicht versman;
Minen dienst suldyr ontfaen
Vrouwe, minen vrueden ban!

Here, wer zich dynstes notyt
Des loen wert vyl lichte cranch
Unde blijft oech diche onghelonyt.
Zint yr dienet ane danch,
Also mach uch wal ghesceen!
Of yr dienit ane bidden,
Der dienst wer bas vermidden,
Des moyst yr mich zelve gheen!

Vrouwe, ich wil oph goet gedinge
Uch ummer dienen, also ich zol;
Of mir daer van mysselinge,
Das ghetsemyt uch niet wol:
Goyt wijp sal dienst nemen

62 en 66. Zie vs. 58. - 67. zidden = siten; ghijr, samensmelting van ghi en ir. 70 mhd. versmâhen. 72 l. miner vr. b. Gewoon zijn in de mhd lyriek uitdrukkingen als: saeldenpfat, -vart, -strâze; lobes-, êren-, schanden-, riuwenpfat; êren-, zwîvel-, fröudenstrâze; êrenwec, gelükkes-, minnen-, saeldenban [hellepfat, himmelwec], doch niet, als hier, als naam der vrouw toegevoegd. Wel wordt Maria genoemd: der kunst ein strâze Boppe 11 (MSH. 3. 407) en dû himelpfat (Sigehêr LD. 63. 49). 73. l. romyt cf. blz. 43, noot 200. - 76. nl ane minen danch. 77. also nl dat gij onghelonyt blijft. 79. vermeden. 81. Zie blz. 52, noot 230.

[p. 171]

⁺

⁺ Werdelijch van gueten man!
Das ghetymt uch vil bas dan
Dan nicht dynstes zolde ghetsemen!

Heer, yr hayt das wal ghehoerit:
Wer an dynste zich verlee,
Das her vyl diche wert bedoeryt;
Goyt dynst verlach zich nye.
Mer goyt loen yst dich verlegen,
Des vil meyninghe yst bedorven,
Die nach loen hayt erworven,
Unde ym wert eyn slach dayr íegen!

Vrouwe, zulde ym nicht gelingen,
Das were miner vrueden slach,
Dem men ziet nach loene ringhen,
Onde nach dienst loen beiach?
Vrouwe, des suldir nicht sijn!
Goyt wijp zal ws eyn van beyden,
Boysyn man van gůeten sceyden,
Das yst wol der wille mijn!

Here, yr wenydit der bester eyner
Wesen, also ich wenen wil,
Anders wildir zijn ne keyner,

+ 88. En dat past u veel beter, dan volstrekt geen dienst (dynstes in genitivo afhangende van nicht) u zou betamen (wat u derhalve in geen geval past). 90. verlee voor mhd. verlît van rerligen (Lexer i.v.) lange liegen bleiben, durch zu langes liegen rerderben, in untätigkeit, trägheit versinken. Zie blz. 52, noot 231. - 92 Goede dienst maakt zich niet schuldig aan verligen, maar vaak is het geschied, dat men door verligen het uitzicht op goed loon verloor, en in plaats daarvan eyn slach (mhd. slac) d.i. smart, teleurstelling oogstte (der vröude ein slak, der êren, minnen slac; enz. Hartman Büchl. 1 vs 217, 311; id. B. 2 vs 39, 482; id. Lied 8 vs. 14; Hadloup 50 str. 2); 94. l. meynighe. 100. l. ond n.d. kein loen bejach voor bejaget, mhd. bejagen = verwerven. 101. des, nl. dies, dus.

+ f^o 45 r^o a

[p. 172]

tekstkritische noten

Da um yst der doryn vil!

Wye her leven nach sinen sinne,
Ziet, wie daer bi guete minne
Altsijt mach wesen wal behoyt!

Vrouwe, wer nach sinen sinne
Doghentlijche chan geleven,
Dem sal gueter wiven minne
Minnentlijche vrueden geven!
Das chan uch ghescaden nicht.
Hoydyn sich voer die doren,
Das ze bieden nicht yr oren,
Wan men den man onstede ziet!

Here, ir konnet wal bi zinne
Alle dinch tso rechte wol!
Zayt mir nu nicht mee van minnen,
Ich wils verdienen als ich sol.
⁺ Laest die doren doren sijn;
Laest die wisen sich bezitten,
Alzo ze konnen, zich berichten!
Sprecht ons van der blůme scijn!

108. doren = mhd. tôren; dwaas zijn allen, die zich zelve zoo voortreffelijk wanen. 109. Het uitgevallen vers kan tot inhoud gehad hebben eene gedachte, als: wees tevreden, als men u naar waarheid noemen kan een goyt man (goyt als slotwoord, behoyt), (hoewel ge in eigen oogen reeds tot de besten behoort, vs. 105), daar deze (der goyte) leeft (vs. 110 1. wye her levet), zijn verstand (sinne) steeds volgende; dan zult ge zien, hoe door dat verstand alleen guete minne behoyt kan worden, nl. binnen de grenzen blijft, haar door mâze gesteld. 114. mhd. tugentlichen. 118. 1. hoydyn (hoeden) si sich voer die doren, nl. conj. praes. 120. mhd. unstaete 121. alle(n) dinck (dativus) komet(?) ir wal, tso rechte wol, bi zinne in den zin van: gij hebt altijd een antwoord gereed, weet op alles te antwoorden(?). 124. verdienen hier vergelten (Lexer i. v). 125. en vgg. Zwijg nu maar over dit onderwerp, en laat doren en wisen zijn, wie ze zijn. 126. sich bezitten = meester van zich zelve zijn; of is bezitten het mhd. bezîte bijtijds, en zich (in vs. 127) noodeloos herhaald om het aantal voeten te herstellen? 127. hem berechten cf. Mnl. Wdb. I. 924. 4.

+ f^o45r^ob

[p. 173]

⁺

Vrouwe, in chan nicht van tytelosen
Ghesagen, wan also vyl.
Mer zint die onde alle rosen
Gar een vrůden liever spyl;
Die wile ich leve ane troest
So vruwyt mir nicht der bloeme scone
Noch der wildere vogele doene:
Ich brenne oph der minnen royst!

Here, in weyt nicht, was uch rostyt,
Da van chan ich nicht ghesagen:
Yr sult noch bliven onghetroystyt
Van mir aen desen daghen,
Das zi uch voer waer ghezacht!
Yr můcht mich nicht bedoren;
Ich wil vor bas nicht me horen
Ure valschen hertzen dacht!

Vrouwe, ich wil genaden warten,
Ummer die wile ich leve,
Van uch, minnentlijche tsarten!
Ich ophe, das mer noch vrůde geve
Ur minnentlijcher groys!
Wil mich das van leyde ontbinden,
So moes al mijn truren zwinden
Unde al mire sorgen boys!

+ 129. zitelôse (Lexer i.v.). 130. Onder de voordracht zal het wan also vyl door eene veelbeteekenende vingerbeweging verduidelijkt zijn. 131. mer = mir. 132. HS. vrudenliever 1. vrudenlerez (mhd. - laerez). 134. cf. blz. 58, noot 286. - 136. der minnen royst (rôst) overeenkomstig der minnen gluot, het glüeten en brinnen van minne, komt reeds voor bij Landegge 6 str. 5. (MSH. 1 354); raesten bij Sahsendorf 3 str. 3 (MSH. 1. 301); Heinrich Sax. 2 str. 4; Hätzl. I. 97. 10; 119. 1; Lassb. Ls. 1. 18 vs. 24; Minnelêre (Kost.) vs. 2290; enz. 140. aen van tijd, zie Verdam Mnl. Wdb. I. 70. 71. - 144. dacht Lexer i.v. dâht. gedâht = gedanken. 147. zarten. 148. De voorafgaande h van ich heeft den afschrijver zeker misleid; cf. vs. 110 en de noot van vs. 191. - 152. l. Und wert mire sorgen boys.

[p. 174]

⁺

Here, yr sult genaden suchyn
Anders wa, das yst mijn raet:
Ich wil nemmer des gheruchyn.
Das mir an mijn ere gayt!
Sine genade geve uch God!
Ich weys wol van wiser lere:
Worde ich uch, des had ir ere,
Unde so wer ummer mijn der spot!

Vrou, ich haen ws alder welte
Uch tso lieve ws ercoren,
Onde tso vrueden rijchen gelte!
Sal die truwe sijn verloren?
Minne, das zi uch gheclaget,
Sijnt ir zijt een rechterynne
Onde ghewaldich hertse unde sinne:
Richt in, sint ich byn versaghet!

Here, ich wyl onsculdich weerdyn,
So als ich tso rechte zol,
Das ich uch nye oph eerdyn
Hayn ghebracht in enich dol!
Das neme ich oph minen eyt
Onde zweyr uch das ane vrucht,
Das ich scade nie ghewrucht,
Der uch bracht in aerbeyt!

Vrou, ich wil das wal betugen,
Hir unde voert, tso allen dagen,

+ 153. cf. noot op I. vs 3 en vs. 16. - 159. kom ik in uwe macht. 163. gelt hier in den zin van solt, lôn. 165 en vgg. herinnert aan de gewone klachten over ungleiche theilung door frô Minne; cf. Walther Pf. 26 en 27; Ruodolf der Schrîber 2 str. 2 (MSH. 2. 265); Hôhenvels 4 str 3; Nîfen 4 26; id. 9. 2; Wintersteten 23 vs 11; enz. Misschien zijn deze vier regels aan het een of ander lied ontleend. 168. versaghen hier afwijzen. 175. Imperf. van gewürken.

[p. 175]

⁺

Was, das horyn vil der luten,
Das mijn jamer zende claghen
Deyt uyr minnentliche lijp,
Unde mich scoet mit sinen strale,
Dem ich drage in zender qualen
In dem hertz, zelich wijp!

Here, was men mir betughet,
Da hoer ich wider reden nicht! -
Mennich wijp yr waen bedrughit,
Jo ofte mir zo ghescycht!
Ich wende wal an dese stont,
Das mich yemant sulde straphen,
Dorch das heer van minen waphen
In sinne herts werde gewont!

Vrouwe, ich spreche hi minen eyde,
Dar mir nye so leyde gescach
Van so hertzelijchen leyde,
Zint ich alre yrst gezach
Ure hoger werdicheyt,
Daer god uch mit hayt gescoent
Unde in eeren gans gecroent,
Das si uch voir waer ghezeyt!

+ 179. ich wil betugen iets, (was = etwas) dat vele lieden hooren. 180. dat uyr m.l. myn jamer zende (adv.) doet clayhen. 182. strâle der min, hier niet afgeschoten door frô Minne, maar door der frôwen minnentlîcher lîp; cf. noot 253. - 184. l. in dem hertze.
Str. 24 is misschien als ironie op te vatten. Schertsend (zie blz. 46 en noot 185) antwoordt de vrouw op de zware beschuldiging van vs. 182 en vgg.: ik hoor niemand het mij ten laste gelegde (nl. het scieten) tegenspreken! (cf. 254 wer, ons en 304, waaruit men zou opmaken, dat anderen tegenwoordig zijn bij het gesprek). Ik verkeerde in den waan - maar menigmaal wordt de vrouw door haren waan bedrogen, gelijk ook mij vaak is geschied - dat mij nu op het oogenblik een zeker iemand eens ter dege zou doorhalen, omdat hij door mijn wapen in hart en zin gewond is, maar bij dit enkele woord schijnt de beschuldiging te blijven. (Toch schijnt ook deze verklaring der strophe mij gezocht).
191 heer = er. cf. vs. 110. 148 209. vs. 216 herghen voor erghen, 219. 228. 356. enz. 192. l. in sinem herts.

[p. 176]

⁺

Here, das yst eyn vremdes wonder,
Das ir mich noch an ghezeyt:
Hayt ir leyt da van besonder,
⁺ Of ich hadde werdicheit,
Wie hayn ich versculdicht das?
Des sulder mich onderwysen;
In chan uyr woert geprisen,
Hayt oph mich verborgen has!

Vrouwe, her leeft nicht of eerden
Dey ich eere gunde bas;
Jof das nicht ghewere in weerden
So verdiende ich godes has!
Ghůnde ich uch nicht mit trouwen wol,
Das yr weere keyserinne,
So verlyes ich mine sinne,
Rede ich das nicht an herghen dol!

Here, wer mich eere gůnde,
Dem wensche ich mit trouwe so.
Das her leve in hoger wůnne,
Minnentliche, ymmer vro!
Onde wer mich nicht eeren ghan,
Dem verghan ich alles goedes,
Unde vruden rijche můdes:
Alsus ich mich rechten kan!

+ Str. 26. De schertsende, losse toon van str. 24 gaat hier voort, cf. str. 38. - 207. goedkeuren, begrijpen. 208. 1. irn hayt enz.; ik begrijp niet, hoe gij, als ik met werdicheyt ben bekleed, daaruit voor u zelven leed kunt putten, tenzij gij mij heimelijk haat toedraagt, mij dit derhalve misgunt. 211. gesîn = sîn (Lexer i.v.) derhalve Imperf. Conj.; in weerden (cf. Lexer i.v. wirde, wërde) mit gôtelîchen, dêmûtigen werden = gotelîch, dêmutîg als adv.; hier eveneens louter als versterking: indien dit in alle eere niet zoo ware, enz. 214. keyserinne, zie blz. 47, noot 197. 215. rerlyes als Praesens Conj. 216. ane arghen dol = zonder verkeerde dwaling. 223. een gemoed aan vreugde rijk. 124. Zoo kan ik mij zelve recht verschaffen.

+ f^o 45v^o b

[p. 177]

tekstkritische noten

Vrouwe, das dede eyn clusenere,
Als yr noch ghesprochen hant:
Hem were tsen vruden zweere,
Van dem her nie truren vant;
Unde och des tso vruden gheen,
Dey mich vruden hulft yr teghen
Unde sich uch tso dyenste neghen:
Sus kan her die vruut verspeen!

Here, ir konnen rede ghenoech,
Das weys ich in langhe wal,
Onde oech ander goede voech
Da men voeghe plegen sal!
Toghyt uyr voech an mir.
Onde wilt mir benemen,
Wie men vrunden sal erkennen,
Das yst mijns hertsen gheer!

Vrou, wer uch vreude zeghe,
Id si wijp oder man,
Unde sich uch tso dienste neghen
⁺ Dem suldir tso vrunden han!
Valscher vrunden der yst vil,

225. vgg. Een. kluizenaar zou moeten leven in den toestand, dien gij daar beschrijft, verstoken alles goedes unde vruden ryche mudes; zijne vreugde zou moeten bestaan in zelf gekozen zweere (swaere nl. een ascetisch leven), waarvan hij eigenlijk nog nooit wezenlijke smart heeft ondervonden, terwijl hem evenmin een van die gevoelens bezielen kan, die mij, als middel tegen deze smart, in eerbiedige hulde u betoond, mijne vrengde doen vinden. Op deze wijze kan hij gemakkelijk de vreugde (vruut, mhd. fraed, fröide, Lexer i.v.) verachten, omdat hij haar niet kent! Verspeen, mhd. verspîen = verspîwen = verspeien, verachten 234. zelfde vers als I. vs. 101. - 235. voech, mhd. fuoge; zie blz. 69, noot 352. - 238. HS. benemen l. benennen (zie blz. 128). 241. l. zeghen = zeggen. 243. Zelfde vers als 231; ze dienste nîgen, zie blz. 52, noot 229.

+ f^o 46 r^o a

[p. 178]

tekstkritische noten

Nider unde wroger mede,
Dey layst uch sijn onneere:
Yr trouwe yst een valschys spil!

Heere, yr hayt mich onderwiset
Menneghe voege, zonder wan,
Onde in eeren mich gepriset:
Yr hayt wol tso mich getan!
Doyt doch minen willen me:
Nu zayt ons, des wer lachen
Unde truren zwachen,
Want het deyt dem hertzen we!

Vrouwe, wye chan her gemachen
Vruenden, der nicht vruenden hayt?
Id comt gerne van lieven zachen!
Vrouwe, ur minne mich nicht en layt
Vruden hayn, want ich en mach!
Doch kůnder wal vruden meren,
Sus suldir mich vruden leere,
Vrouwe, miner vrueden dach!

Hijr mit si der reden ende,
Dey ir driven alle stont:
Nemmer ich dair an ghenende,
Das ich uch doe vrueden kont!

246. nider evenals hüetaere en merkaere blz. 56, noot 280; Veldeke MF. 61. 10 die nîdigen; Zweter II. 202 nîtlîdaere sint bezzer dan nîdaere; Rôtenburc 1 str. 15 der nîder schar; Lassb. Ls. 3. no. 261 vs. 21; Hätzl. I. 47. 17 enz.; wroger = mhd. rüegaere; Veldeke MF. 60. 32 die rüeger sint an maneger stat; cf. MSH. 3. 468 q. VII str. 7 swer minen wandel rüeget enz. 247. HS. onneere l. onmeere cf. vs. 238. 250. fuoge; wan = waen. 258. l. vrueden zie blz. 58 en 61, noot 199 en 312. - 263. l. leeren. 264. cf. I. vs. 249; wîp aller wunne ein dach Lichtenstein 59 str. 2. (MSH. 2. 62); lieber dinge ein dach Würzburc 21 vs. 26; sî ist mîner vreuden dach Vrl. L. 4. str. 4; wîp aller saelde ein überdach id. L. 5 str. 1. enz. 265. Zie I. vs. 188. - 266. l. drivet.

[p. 179]

tekstkritische noten

Ich weer dommer dan een kint,
Of ich uch in vrueden eerte,
Unde da van mich truren meerte,

Vrouwe, in mach das nemmerme wende,
In zi uch van hertsen holt:
Zuldir mich das an vruden penden,
Das lidich doch over scolt:
Doyt mir wie uch duncket goyt!
Vrouwe, ich moys mit steden sinnen
Uch voer alle vrouwen minnen
Inden hertsen unde indem moyt!

Here, ir moghet wal lange werven!
Ende wildir nicht avelaen,
Here god, layst mich ersterven,
⁺ Des biddich al zonder wan,
E das men von mich verneme,
Des ich scemde moyste dulden,
Onde das gair van waren sculden,
Das miner eeren misseteme!

Vrou, ir wilt mir laten verterven,
Das yst gheynre reden nicht,
Ydoch wil ich met trouwen werven
Wat mich da van ghescycht!
Doyt mir evel odyr wol,

273. l. wenden. 275. penden, zie I. vs. 114. das I. des. 276. over scolt, alsof ik werkelijk schuld had; gelaten aanvaard ik dus alles uit uwe hand, vreugde en smart. 282. en indien gij daarmede niet wilt ophouden, nog liever sterve ik, dan dat ik iets doen zou, waarover ik mij te schamen zou hebben, nl. aan uwe bede gehoor geven. 287. en dat wel .... 288. mhd. missezëmen. 289. verderven; zie blz. 52, noot 246. - 290. rede Lexer i.v. gebühr; derhalve: das yst nicht von eynigher reden = dat komt niet te pas: Lexer von red nach gebühr.

+ f^o 46 r^o b

[p. 180]

tekstkritische noten

Dey ghewalt hayt ir alleyne!
Vrouwe, hoghe in loeve reine,
Yr zijt dey mich troystyn zol!

Here, suldir uch verterven,
Das in weer nicht goet getan!
Was sulde mich van uch dan erven?
Ir suldich mich die reden verlan,
Want in wils nicht mee beseen:
Da van suldir uch masen!
Mich hayt vyl wal verlasen
Alle, die mich haynt ghezeen!

Vrouwe, uch zal das nicht bezweren,
Das ich uch die waerheyt saghe:
Nyemant kan mich des erweren,
Ich wille alle mine taghe
Uch tso dienste sijn bereyt,
Willentliche, mit steden truwe!
Das kan an mich nicht beruwen,
Das si uch voer waer gheseyt!

Here, ir weynt mich bedriegen,
Als yr mennegen hayt ghedaen!
Dey manne konnet scone liegen,
Das weys ich, al sonder waen!
Liegen haynt ir alle plicht,
Id sint ritter oder knecht;
Das han ich erkant tso recht,
Wantet uch zo vyl ghescycht!

294. Zie blz. 46, noot 181. - 295. Zie blz. 46, noot 186 vgg.
Str. 38 weder op spottenden toon geuit; cf str. 24 en 26 en 42.
300 l. er (?) = eher, nl. vóór ge sterft; verlân = verlaten, eindigen met (mijn gesprek): of moet men lezen: er suldir mich? Beseen = mhd. besehen = mnl. besien, overwegen, overleggen. 304. Duidelijk blijkt hier, dat de liebesstreit in den aanvang door anderen is bijgewoond; cf. vs. 185 en 254. - 305. beswaeren. 307. erwern = afweren, verhinderen. 313. waenet. 315. l. konnen. 317. l. mit liegen haynt enz. pfliht hân mit; cf. I. vs. 99.

[p. 181]

tekstkritische noten

Vrouwe, waer sich vyl beroemyt,
Is hi ritter oder knecht,
Des lof zelden wert gebloemyt
⁺ Van dem wisen, des ist recht!
Roemen ist eyn ergher zid:
Liegen, drieghen menneghet leret!
Dus sijn eere wert gheneret,
Wem dem beyde volget myd!

Here, ir redent dem ghelijche,
Of ir gayr onsculdich zijt,
So yst ur eere rijche
Gayr an alle wederstrijt!
Yr hayt eynes nicht gelogen:
Doch so radich das, in hulden,
Das weys ich wol van haren sculde:
Yr haynt wal tosent wive betrogen!

Vrouwe, yr wenyt met worden scone
Spotten mine lange clage,
Wert mich anders nicht tse lone,
O we, vrouwe, dan miner tagen,
Dey ich ymmer leve sol!

321. waer = wer; rilemen zie blz. 48, noot 200. - 323. geblüemetes lob zie noot 307. - 325. site. 326. het (nl. roemen) leert menigeen (menneghe het) liegen en bedriegen, en in wiens gezelschap zich deze twee bevinden, diens eere wordt genidert, ter nedergedrukt, verlaagd. 328. l. wem dey beyde volgent myd (mit). 331. l. und so yst enz. en voorzeker, in dat geval zijt gij eeren ryche. 332. ane, zonder. 333. in geen enkel opzicht hebt gij onwaarheid gesproken! (weder ironisch). 334. toch zal ik zoo vrij zijn, met uw verlof (Lexer i.v. mit hulden sprechen = mit erlaubnis, bî dînen, ûwern hulden) iets anders te berde te brengen, dat ik uit goede bron weet (Lexer i.v. schulde, von sch. = aus zureichendem grunde, mit recht; haren l. waren) nl. dat gij enz. Voor radich l. redich van reden. 340. owê, mîner tage zie blz. 51, noot 228 - 341. l. leven.

+ f^o 46 v^o a

[p. 182]

tekstkritische noten

Doch in chan dir nicht vergessen,
Dey ich hayn tso her gemessyn
Mit vele clagelijcher dol!

Here, yr doet recht als deghene,
Dey nicht anders reden mach
Dan van eynre zache alleyne:
So dencter al um hair bejach!
Also yst uch ghesceen,
Want ich gerne hoerte meere,
So claghic yr uyr zweere
Der ich uch nicht wil verzeen!

Vrou, yr hayt tso mennegen stonden
Das ghehůeryt alles wol:

342. vergessen...messen is een zeer gewoon rijm, vooral bij Montfort; messen beteekent dan: in een lied meten met anderen, vergelijken, bijv. Montfort 31. 10 vgg.

du hast von rosen und von bluomen
die farwen gen frowen gemessen,
mit liedern und mit reden ruomen
an in zwar nichts vergessen!

id. vs. 21:

du hast och edelgestein und gold
und berlen gen frowen gemessen!.... vergessen

34 vs. 25:

solt ich kein ander gen dir messen
da behüet mich got von himel vor....vergessen.

38 vs. 14:

wer wolt dann gen seligen wiben
dhein creature messen.....vergessen.

id. vs. 42:

Min liebes E
jâ, wil ich nicht vergessen
es tuo mir wol oder we
kein creatur tuon ich gen dir niht messen!

Zoo ziet men mezzen allengs synoniem worden met: in een lied verheerlijken, eene bet. die hier (vs. 343) eenen goeden zin geeft. (Lexer i.v. geeft een paar voorbeelden van mezzen: abmezzend gestalten, bilden, dichten). Nog kan mezzen de bet. hebben van vergleichend betrachten, erwägen, überdenken. Vs. 342 vgg. beteekenen derhalve: u kan ik niet vergeten, aan wie ik steeds met smart gedacht heb, of: aan wie ik menig minnelied gewijd heb. 349. och, waarschijnlijk uitgevallen. l. also yst uch och ghesceen. 350. l. claghit. Want, terwijl ik gaarne andere maere zou willen vernemen, gaat gij maar voort uwe swaere te klagen, waarin ik toch niet wil voorzien!

[p. 183]

tekstkritische noten

Was in moyte, das in monde!
Da van moys ich ouden zol:
Ymmer reden van der clage,
Dey mir ist dem moyte,
Onde dey ich in stiller hoyte
In alle tsijt tso uch drage!

Here, laest die reden bliven,
Want id yst tso nichte goet,
Of ghir willent ummer driven,
So hayn ich doch steden moet,
⁺ Des gheve mir der sinnen raet,
Ich wil wesen vruden oere:
Uyr clagenlijcher zwere
Cleyn mir tsen hertsen gayt!

Vrouwe, id sulde gode yrbarmen,
Das ir haynt so steden syn
Jeghen mir, zendelosen armen,
Des yst mijn vrude gayr da hyn!
Doch willich dem kommer dragen
Doughelijche an minen hertsen,
So das ich dey sende smertsen
Nemmer mensche wille zaghen!

Here, des zets mir ure truwe,
Dey uch god mer verleent hayt,
Siet, dats u niet en rouwe,

355. moyte = muote. 356. houden; zol halten hier geheel in den zin van: het oog laten gaan over, zich bezig houden met. (Verdam, Mnl. Wdb. III, 637. 12; Lexer i.v. rechnung halten = ablegen), derhalve de waarheid, het goed recht van bestaan der uitdrukking erkennen. 358. l. dey mir ist in dem m. 359. in stiller hoyte = verholen, tougen, blz. 48, noot 198. - 363. ghir, samensmelting van ghi en ir, vgl. vs. 67. - 365. dat raadt mijn verstand mij aan. l. gheren; voor der l. dey. 368. l. cleyne. 371. zendelos is vreemd; men verwacht hier sendeberen of vrudelosen. 374. tougen en verholne swaere, blz. 48, noot 198 en 199. - 378. mhd. verlênen, verlêhenen, door God u gegeven als een leen, dat gij van mij zoudt houden (mer als Dat. commodi), zoodat gij tot trouw aan mij verplicht zijt.

+ f^o 46 v^ob 365

[p. 184]

tekstkritische noten

Want das were missetaet!
Goeden mannen nicht wol gethymt,
Der een wijp mit hertzen minnet
Unde haer yst also ghesinnet,
Das id al dey lude vermynt!

Vrouwe, ich love uch bi minen eyde
Unde stede sekerheyt,
Daer tso nymt mine truwe beide,
Das id wert nemmer zeyt,
Het sal in den hertsen mijn
Mit vyl steder, liever minnen
Onde mit haer beseghelden sinnen
I ummer beslosyn sijn!

Here, wilder miner eeren
Hueden, als yr hayt vorgheen,
So chan ich uch wal geleren,
Wy yr sullen das voerzeen,
Das id niemant in vernemt:
Yr sult uch in allen straysen
Reden unde ommassen laysin,
Want id sere myssetymt!

Vrouwe, ich wil gerne miden,
Wat ghir mich hayt voergelacht;
Eynes mach ich nicht geliden,
Das si uch voer waer gesacht:

381. l. goeden manne. Dat. sing. 384. l. vernymt, zie blz. 128. - 385. loben = beloven. 386. staete sicherheit = vaste belofte. 387. beide subst. = mhd. beite. (Lexer i.v.) van beiten = wachten, zeer gewoon in de mhd. lyriek, o.a. Fenis, MF. 84. 28; Guotenburg MF. 70. 38; Swanegou LD. 20. 26; Walther 25 vs. 17; Hätzl. I. 89. 26; II. 29. 120; enz. 391. haer l. haert (?) (Lexer i.v. hart, fest). 392. l. ie und ummer (?) 393. wildir. 394. mhd. verjëhen. 396. l. yr sullet; versëhen = providere. 399. reden, zie blz. 48, noot 198. mhd. unmâze. 400. missezimt. 402. gelacht part. perf. van leggen; zie Verdam Mnl. Wdb. IV. 311. i.v.; Lexer i.v.

[p. 185]

tekstkritische noten

⁺ Yr wenet, das ich gayr vergheve
Uch mit woerden unde boerden,
Ich moys uch mit suesen woerden
Ummer diene, die wile ich leve!

Here, wer nicht chan yrwinnen,
Das yst gair eene arger zyd,
Dey lijcht wol dem kinde,
Dem die dompheyt wonet myd.
Was men ym verbuedyt gayr,
Onde was men si myten heytet,
Daer tso sijn zi ghayr ghezeytet:
Mich dunct des selven nemt yr waer!

Het vervolg geeft dezelfde strophen van I, met geringe veranderingen in schrijfwijze en spelling, die ongetwijfeld op eene andere bron wijzen, en wel in deze volgorde:

II. 53-62 = I. 15-24.

[II. 63 en 64 = I. 13 en 14, zie blz. 145].

II. 65-71 = I. 25-31 (str. 25 vervangen door 5); slot voor beide I. 31-41.

405. vergëben (Lexer i.v.) iemand iets ten verderve geven; derhalve: gij meent, dat ik met woorden en leugens uw verderf bedoel, doch dat is het doel mijner suesen woerden niet, daarmede moet ik u dienen, zoolang ik leef. 408. l. dienen. 409. l. erwinden. Lexer i.v. aufhören, ablassen von, ruhen 410. mhd. site. 413. verbiedt. 414. beveelt te mijden. 415. zeisen (Lexer i v.), zausen, zupfen, bes. wolle; mit einem z. - in streit geraten; gezaist = aufgelockert. - No 3 Deze titel staat in het hs. boven het gedicht. Voor den inhoud zie blz. 145.

+ f^o47r^oa

3.
Van den zomer und van den winter.

⁺ Der zomer spricht: ‘ich moez clagen,
Mannen, vrunden und magen,
Das mir verdreven und verjagen

+ f^o 14 v^o b

[p. 186]

tekstkritische noten

Wil ein heer van groesser macht.
Weren truwe vrunde alst plagen,
Tze min wuldich mins zins versagen.
Mer ich vrucht, ich moes verdragen
Wer mer nu doet des winters macht.
Her haet die brasen met hem bracht!’

‘Her zomer, laist u scempen staen,
Ir moest ein wil rumen den plaen:
Der van Scoenvorst comt her an,
Der uch nye goet vrunt en scheen:
He wil uch vangen, scatsen, slaen,
Cundir met bloemen uff der baen.
Des in moeght ir niet ontgaen,
Yr in moest verliesen lijf und leen!’
‘Dats waer!’ sprach ys und hagelsteen.

‘Her storm, regen, snee, swere winde
Der zint alle min gesinde,
Wan ich mee wan dusent vinde,

4. Nîthart 99 9 der winter uns beroubet mit gewalteklichem her. 6. des te minder zou ik, door vrees, mijn zinnen verliezen; derhalve: indien trouwe vrienden mij bijstonden, evenals vroeger, zou ik mijn' vijand des te kalmer kunnen afwachten. 8. l. Wes mer nu doet enz. 9. Misschien moet men voor brasen l. bîsen = noordenwind, koude wind (Verdam i.v.); dit woord bîse was den holl. afschrijver misschien niet bekend en werd door hem vervangen door brasen, met eene onwillekeurige gedachte aan de smulpartijen van herfst en winter, in de mhd. lyriek in de herbst- en esslieder geschilderd, ook in het ‘abele spel’ niet vergeten (vs. 106 vgg.). Men zou brassen verwachten, doch als heffing in het vers wordt de eerste lettergreep lang, zoodat de schrijfwijze brasen voor brassen fonetisch juist is. Lübben noemt bras = lerm, gepränge, praszerei, en geeft eens den vorm braes naast brasse. Doch in dezen zin is de pluralis niet te verklaren. Men zou in vs. 9 eene troostreden kunnen zien: wat voor leed mij de winter ook doet, een zegen is het, dat met hem de smulpartijen weder haren intocht doen. 14. scatsen = mhd. schatzen, eene schatting opleggen, cf. Wap. M. I, 10 var. ic sie den rechten slaen, bede bescatten ende vaen. 15. l. cumdir. 20. gesinde der jaargetijden, o.a. Lîningen LD. 31. 4; Nîthart 42. 14; schar Nîthart 31. 27; Wintersteten 3 vs. 8; gesellen Hadloup 26; vriunden Nîthart MSH. 3. 254. 91; enz.

[p. 187]

tekstkritische noten

Her zomer, die uch onholt zin!’
⁺ Mar darme, die dorch gode baden,
Duchten mich wesen zeer verladen,
Ende die scemel, die dar zwegen:
Dem so ginc der winter iegen!

In dem, das ich sus clagende lach
Om minen heer, den zomer zwach,
Die yegelijch mensche clagen mach,
Die vrude draget in den moet,
So docht mich, das ich climmen sach
Der sonnen schin und ouch den dach
Langer werden, dan he plach:
Wem dunct der zomer wesen goet,
Dem erlenget na sines bloet!

Al schint der sonne blickende scon
Si rijst so lansen in den tron,
Das ich sicher niet in boene
Van den zomer nicht in halde;
Want ich wil in mire woen
Dem winter lanc jo spannen croen,
Und geven rijchen scolt zů loen
Van honger und van groesser kolde,
Des menich wol ontberen solde!

Van November zů na Aprille,
Das derde dem somer, al zweche stille,
Want hene conste niet gekeren.
Doe vilt na Merte, cort in April,

23. cf. ‘abele spel’ vs. 79. - 24. duchten l. dochten imperf. van dunken; verladen = bovenmatig bezwaard; mich nl. den dichter, die getuige is geweest van dit gesprek. 35. erlengen, mhd. erlangen nâch = verlangen; sines l. sin; bluot - bloei. 37. lansen (Verdam i.v.) d.i. lancsam. 39. tot den zomer zal ik niet in de minste betrekking staan, want in mijne woning zal ik den winter als opperheer erkennen, en hem in honger en koude rijkelijk tol betalen. 42. scolt d.i. solt, mnl. sout. 47. he nl. de zomer.

+ f^o 15 r^o a

[p. 188]

tekstkritische noten

Das der winter dorch den bril
Begonst zů zien, want uf den hil
Begonnen blomen bloyen leeren,
Doen viel der winter van alre eren!

Der zomer jaegde us sinen lande
Der winter kolt und sine viande,
Die ym scaden menigerande;
Dat moesten zi doen becoeffen:
Dus vrect men doch scade unde scande.
Ich sach den zne doen van den zande
Jagen metten zonnen brande!
So ginc men tzwinters crude strůffen
Selve mocht hi nauwe ontloeffen!

Sus scheit des koldes winters lage,
⁺ Der zomer sprect al dage:
Hem groyde elken wolt und grase
Doe hordic cleine vogelin singen!
Men dede menige groese clage
Overs felles winters slage.
Der zomer geboet, das elc bezage,
Des ym der winter dede afdwingen;
Men sult ym gerne widerbringen.

50. dorch den bril zien, cf. Oudvl. Lied. en Ged. 57. 20. Waarschijnlijk is de grondgedachte, dat het dragen van den bril een deftig uiterlijk geeft, met overgang van beteekenis in streng, somber, toornig; nog bestaat de uitdrukking: bril kijken. Of: hij werd oud en afgeleefd, zoodat hij tot eenen bril zijne toevlucht moest nemen. 54. l. den. 57. l. wect. 60. De voorstelling, dat de winter den zomer al zijn loof ontrooft (waarvan het sprekendste voorbeeld is Nîthart MSH. 3. 286. 1. dâ daz niuwe loub ê was entsprungen, des hastu (winter) nu gevüllet dînen sak), is zoo gewoon en stereotiep geworden, dat ze hier nu zelfs gedachteloos overgedragen wordt op den winter, wiens crude worden afgestroopt; zoodat dit crude stroufen geheel synoniem wordt met: het jaargetijde van het zijne berooven, hier sneeuw en ijs. 62. lage (Verdam, Mnl. Wdb. IV. 57), hinderlaag, valschheid, verraderlijkheid. 63. l. spreede (? 64. Grase. l. hage om het rijm.

+ f^o 15 r^o b

[p. 189]

tekstkritische noten

Des menich vro und blide was,
Doen si sagen lof und gras.
Met vruden der zomer doen bezas
Sin erve, da af was verdreven,
Des zi hem werlich gonsten bas
Dan den winter, geloeft mir das,
Want menich was dem winter has,
Die al zijt bi den zomer bleven:
Dus deyt wol gemint goet leven!

Der zomer bracht in den hove zin
Bedauwet menich bluemelin;
Die gaven so wonnentlichen schin,
Das ze verlichten die werelt al!
Ontslossen wert der zalden scrin
Da in so sach ich rosen fin,
Wůr ich blenchen zam ein robin!
Van vruden zanc dcr nachtegal,
Da hoert men menigen rijchen scal

Van tsisel und van lerchen sange.
Die gezwegen hadden lange;
Kalander, dem in wert niet bange:
So sanch so wonnentliche hoo,
Zam ein, der wijz tzwinters drange
Ist wurden los, jo bi bedwange.
Dus wil der zomer, das elc ontfange
Sin leen van ym unde si des vro:
Van vruden songen der vogel zo!

72. lof = loof. 74. 1. da af hi was v. 77. 1. gehas. 78. alle zit. 79. want, die zich bemind maakt, heeft een aangenaam leven. 84. mhd. der saelden schrîn zeer gewoon; o.a. Swanegou LD. 20. 68; Presselâ 1 str 3 (MSH. 1. 10); Pfeffel 3 (MSH. 2. 146); Lassb. Ls. 1. 10 vs. 70 (gnaden selden schrin); Mügelîn 3 str. 3 (heiles zimmer); Nîthart blz. XI. (vröuden schrîn) Würzburc 23 vs. 27 (tugende schrîn); Zweter 2. no. 36 (sorgen schrîn); Vrl. 165 vs. 11 (sanges schrîn); Vrl. 73. 19 (eren schrîn); enz. 86. l. vurich. 93. HS. wez of wijz, d.i. uz. = uit.

[p. 190]

tekstkritische noten

Da huert men menigen zuesen zanc
Al dem zuesen zomer lanc,
So das in den trone clanc
Und menich wonnentliche blůte!
Die lude ghingen menigen ganc,
⁺ Da lof, gras us der erden spranc,
Ende gaven gode lof und danch
Van des rijchen zomers gůte,
Want he geeft ons vro gemůte!

Sint der zomer goedertieren
Gheeft vrude menschen und dieren,
Vogelen, vischen und rivieren,
Die der winter al bedruct,
So prijsse ich vil bas in manieren
Dem milden zomer van den gieren
Winter, diet doet al verdieren:
Wes men van den zomer pluct,
Der ghire winter na hem tzuct!

Ich vrage uch allen, ongezalt,
Bi wem das ir liever valt
Bi zomer, abe bi winter kalt?
Want zi beide groes here zin:
Der winter dwingt jonc unde alt,
Der zomer gruen is scoen gestalt,
Er gheet ons vrude menichfalt;
Er sol zin die liefste min,
Ein ander doe sin gonst anschin!

101. l. und men sach w.b. 109. rivieren = ouwen (Lexer i.v.), derhalve de zomer gheeft vrude aan de gansche schepping, belebt und unbelebt. 112. van l. dan. 113. tiure machen. Lexer i.v. 115. zuckt, cf. vs. 60. - 116. ongezalt = in het algemeen. 117 HS. valt = walt = wolt, nl. sijn. 118. HS. abe l. ode. 120. Der winter betwinget; zie blz. 59. 122. gheet = gît, gibt. 123. een ander moge beslissen voor wien van beide hij wil partij kiezen, ik houd het met den zomer.

+ f^o 15 v^o a

[p. 191]

tekstkritische noten

Voor den inhoud zie blz. 146. - 11. staete in milte zie blz. 67. cf. Walther, Pf. 109 vs 23. die andern fürsten alle sint vil milte, iedoch sô staeteclîchen niht. 13. en vgg. cf. Kanzler 16 str. 17 Diu rehte milte mizzet eben, waz, wie, wa, wenne unt weme sie gabe biutet! 18. des (Verdam Mnl.Wdb. II 136) = indien. 21. om zich aan te houden, aan vast te houden 22. mnl. hem bewinden c. gen; dat behoorde men te vinden bij hem, die zeker wil zijn van een' goeden uitslag zijner handelingen. 25. men = menne. Worden milde en vrome niet door een nuchter verstand in hunne vlucht gebreideld, dan loopt men gevaar een speelbal te worden van blinde kansen, die op het onverwachtst ten verderve leiden.

4.
Van Reden en Truwe.

⁺ Ein edel voghedinne, die heyt Reden,
Die met groeter redlicheiden
Verworven heeft, dat mense prijst:
Dat heeft zi eerlijc wal bewijst,
Dat mense ummer loven moet,
Want al har wesen dat es goet.
Si prijst Milde und Vromicheit
Ende dar bi Bescheidenheit.
Boven desen vieren so is Truwe
Coninginne, die edel vrouwe.
Die raet der Milden, dat si haer voege,
Dats der Reden wol genoege.
Is dat si buten reden treet,
So wert har werdicheit ontzet
Ende verliest dat hoechste wort,
Datter Milden toe behoert.
Vroem te wezen, dats groet ere!
Des zi hi haren rechten here
Also doet, dat mense loeft,
So is Vromicheit ein edel hoeft
Aen te houden, dat soudemen vinden,
Die hem zekers wilt bewinden.
Bescheidenheit die hort daer bi.
Ho milde, ho vrome datmen zi,
Men wil bescheidelike leven,
Hi moet bi avonturen sneven.

+ f^o 4 v^o a

[p. 192]

tekstkritische noten

Vrou Trouwe sal dit al bescheiden:
Si kan ein edel leven leyden.
Die ir dient, wert wal geloent;
Si is in hemelrijc gecroent.
Buten truwe sone is niet
Goeds, wat men te handen tyet!

Explicit.

27. trouw in den zin van staete, volharding in het goede. No 5. Over den inhoud, zie blz. 147. - 3. der minnen pat; zie 2. vs. 72 - 9. cf. Horheim MF. 114. 7 minne vil süeze beginnunge hât und dünket an den anevange guot, dâ doch daz ende vil riuwic gestât; Swanegou LD. 20. 18. owé, daz minne ie daz baese ende hât enz. 14. of = ûf; spreken op = kwaadspreken van. 16. complexie met naturen, zie blz. 147.

5.
Van Vrou Venus ende van minne.

⁺ Venus, warom deys du dat,
Dat ghi hem sijt also wreet,
Den genen, die der minnen pat
Dicwil gaen, dat hem wert heet?
Venus, dat is ongelike,
Dat ghi den genen niet en loent,
Die altoes mint getrouwelike -
Mer uwen art ghi gerne toent!

Ghi hebt een alte zůte beghin
⁺ Ende geeft groete vrude hem somen,
Mer ghi nemt hert und zin,
Eer zi weder van u komen!
Nochtan sone darf men niet spreken
Of Venus; ic wil die warheit ruren:
Dat een van minnen wert ontsteken,
Dat doet complexie met naturen!

+ f^o 5 r^o a

+ f^o 5 r^o b

[p. 193]

tekstkritische noten

Of Venus sone darfmens niet leggen,
Want nature algader doet;
Die nature war te lanc te zeggen
Teser tijt, ict versten moet!
Maer hoert een luttel van nature,
Die twee gelijc te gader brenct:
Wanneer complexie vint har ure,
Dat si met naturen menct,

So moeten si hem onderminnen,
Wanneer gelijc comt an ghelijc;
Men kant anders niet bezinnen:
Et is warheit, zekerlijc!
So wie dat min dracht boven maten,
Dat sine kracht wil al ontdringen,
Die zal hem ummer in dien zaten,
Dat hi zin wol mach bedwingen.

So wie die min in hem wil husen,
Die moet dicke liden lief und leet:
Niement en sal te zeer confusen,
Dat niet na sinen wil en geet!

Explicit.

20. mhd. vristen; Kiliaen vorsten. 30. zoo dat zij (nl. de min) al zijne kracht weg dringt, hem krachteloos maakt. 31. saten, hetzelfde als satzen, setzen. 32. l. dat hi sijn zin w.m.b.

6.
Minnelied.

⁺ Mir ist ghemeert hertz und moyt
Van zuesen worden, met goeder gonst:
Das hait getaen min vrouwe goet,
Die met ire wonnentlicher const

+ f^o 13 r^o b

[p. 194]

tekstkritische noten

Can alle truren van mir weren
Onde geven vroem und vruden vil!
Wie zi wil met mir geberen,
Ich dien ir sicher aen zil!

Ich darse nicht nennen,
Die hertzelieve vrouwe min:
Ich vruchte, si mocht kennen
Som nider, der nu zin!
Si verlicht als der dach
In mins hertzin gronde;
Et wer mer zinne ein doetslach,
Of ich zi in misdaet vonde!

Neyn ich niet, des hoffin ich,
Si is der doegden wortzel;
Der hertz lieve gelijchen ich
Der steden duve tortzyl,
Die en gheinen gaden gheert,
Wan si den haren hait verloren.
Goet gelove mich erneert
Und behoet vor allen tsoren!

6. vroem I. vrome; zij geeft veel voordeel, gewin en vreugde. 8. Voor de maat 1. ane zil = zonder einde. 11. Zie blz. 48, noot 201. of. II. vs. 246. - 13. Zie blz. 42, noot 146. - 14. mîns herzen grunt of. I. vs. 186. - 15. mer zinne = mire sinne, dat. sinne fem. (Lexer i.v.). doetslach zie I. vs. 96. - 16. si ist âne missetât, aller missewende frî enz. zie blz. 44, noot 168. - 18. Renner 7325. 867 gîtekeît und erge wurzel aller missetât; mij is in de mhd. lyriek geen voorbeeld bekend van der tugenden wurzel als naam, der vrouw toegevoegd; wel vindt men Nîthart MSH. 3. 188. 6 str. 2 du bist der stam vür allen ungemach, [id. (Haupt) blz XIII vs. 7 so ist er aller tugende stam; id. MSH. 3. 205. 5 so bluet im der tugent stam]; Zweter II. 77 diu Ere ist aller saelden stam; Kilchberc 4 str. 3 (MSH. 1. 25) du bist der minne ein bluender stam; merkwaardig Gliers 3 str. 5 (MSH. 1. 106) diu tugende in ir gewurzet hât, dar ûz ein stam der güete gât, den esten ist ir ere gelîch enz...... slot: solde ich des boumes meister sîn enz. Vrl. 168. 7 wordt Wolveram genoemd: der künste stam. 20. Hätzl. II. 44 vs. 4... ich leb in turteltauben artt, wann die ir lieb verliusset, und sitzt nit mer uff grüenes zwey; ook in de epiek, o.a. Parz. I. 1689.... swenne ir (der turteltûbe) an trûtschaft gebrast, ir triuwe kôs den dürren ast; Würzburc, Herzensmähre 248; enz. cf. Sigehêr 6 str. 4 (MSH. 2. 363). 24. mhd. ernern.

[p. 195]

tekstkritische noten

Danc have die vil zarte gute,
Das men ir lof geeft over al:
Si can meren min gemuete
Sicher in mins hertzin dal.
Al gezelscaf, die ye gewart,
Ist verbessert zicherlich
Dorch die troute, werde zart,
Werlich, das spreken ich!

Wie mucht ich ze vol prisen,
Die alre doegden is aen ende!
Min hertz kan se met vruden spisen;
Vrou, ich biede min hende,
Das ir wilt min dienst ontfaen
Und troesten min elenden lijf.
Was ir wilt, wil ich bestaen
Sueze, reyne, zelich wijf!

26. Zie blz. 46, noot 186. - 28. hertzin dal, overigens niet in de mhd. lyriek, doch overeenkomende met herzen schrîn enz. Zie I. vs. 231. 30. blz. 45, noot 174. - 31. blz 44 en 47, noot 167 en 192. - 33. blz. 46, noot 188. - 36. I vrou, ich biede uch min hende, zie blz. 52. noot 229.
No. 7. In het hs. staat boven dit gedicht: icht of nicht. Over den inhoud zie blz. 147. - 1. mhd. hoffe, hoffenunge 2. der vruden ort of no. 1. vs. 249 en no. 2. vs 264 - 3. Zwîvel cf Veldeke MF. 68. 3; Hartmann Büchl. I. vs. 228; Botenlouben 4 str. 1; Zweter II. no. 172; Rubîn (Z) 9. 21; Montfort 38 vs. 123; Hätzl. I. 48. 54; Minneregel (Cersne) Lied II. vs. 51; enz.; ook gepersonifiëerd o.a. bij Tanhûser.

7.
Icht of nicht.

⁺ Hoephe deyt mir diche singen
Ond brengt mer op der vruden ort,
Des wil tzwivel nicht gehingen,

+ f^o 13 v^o b

[p. 196]

tekstkritische noten

Sus kan ich niet comen vort!
Das clage ich goeten wiven,
Das ich hoffens was becort,
⁺ Nu moes ich in zwivel bliven,

Also lange, als ir dunkt goyt,
Die crone dreyt der eren!
Min hertz ist jegen ir gemoyt,
Das ist mer leyde meren
Ich hain el ghene deren,
Dan min hoephen zi gedaen,
Ond ich so selden come ze ere
Die min hertz hout gevaen!

Dats ein wijf van goeder arde
Und vryes modes rijch
Of mer god so lange sparde,
Dat ich verwonne iren crijch,
So word ich van vruden rijch.
God onne mer das besten
Si is zuver und minnentlich,
Der zů mins hertz vesten!

Ende vergete ze nemmermeer
Tis an mins levens ende:

6. bekorn c. gen. (Lexer i.v.) kennen lernen; zie Verdam i.v. becoren. HS. f^o 4 r^o b, vs. 1 sint ich hoeffin irst becorde; men zou hier verwachten d.i. h had becort. 9. mhd. sî treit der éren krône Botenlouben 11 str. 27; Lichtenstein L. 46 vs. 18; Frauend. 1754; Regenboge 4 (MSH. 3. 344); enz. Nog komen voor des lobes krône Vrl. 353; der saelden krône Hadl. 55 str. 1; der freuden krône Lichtenstein L. 43 vs. 27; hôhes muotes krône Lichtenst. 45 vs. 24 enz. Dezelfde verbindingen met kranz komen voor, zie noot 297. - 10 gemoyt = gemoeit zie Verdam i.v.; mhd. gemüet van gemüejen. 11. maere; 13. dan dat het met mijn hoop gedaan is. 15. come ze ere ir, die min h. enz. 19. strît en krieg zie no. 1 vs. 172. - 23. De vrouw genoemd des hertz vesten cf. Hôhenvels 16 str. 3 (MSH. 1. 209) en no. 1. vs. 231. 1. mins hertzen vesten. 25 Tes, totdat (Oudemans i.v.).

+ f^o 14 r^o a

[p. 197]

tekstkritische noten

Si is mins hertz hoechste ger,
Ich nemmer von ir gewende;
God behude zo vor scende
Ende vor der nider nijt.
Si is die scoenste, die ich kenne,
Si mach mir sorgen machin quyt!

Wil zi, boven alle wijf
Mach si mer vrude geven,
Ende halden mer in mode stijf....
Och neyn, si nemt mer das leven.
Des moes ich in anxte leven
Ond alre sorgen sin vervaert.
Sal min hoeffin sus sin verdreven?
Das clagen ich die, vrou zart!

In wat steden dat ich si,
Ghi sijt mins hertz toverlaet.
Vrou Min, hebt mins genade!
Want ich leve in cranken staet,
Mins is leyder gheinen raet;
⁺ Eine troest mer met uren monde,
So war min troren al gezaet
Nu und talre stonde!

He mach billich wesen blide,
Die troest van lieven hebben mach,
Ende zine ontfaet in armen wide;
Och, das wer ein milder dach,
Den liesten, dien ich ye gesach!

34. nl. in hôchgemüete; of men moet lezen: ende halden si (nl. vrude) mer in mode stijf. 35. blz. 52, noot 246. - 37. mhd. vervaeren. (Lexer i.v.) beunruhigen. 39. die = di (Dat pron.); 1. vrouwe zart. 40. rijmwoord ontbreekt; met eene kleine wijziging kan men lezen: waer ich zi, ie in wat stade. 44. des rât werden = geholpen worden, bevrijd worden van. 15. Troost mij slechts door één woord uit uwen mond, dan heeft mijn smart een einde, nu en voor altoos, dan behoef ik over de oorzaak van mijn treuren nimmer meer te sprekeu. 52. liefsten.

+ f^o 14r^o b

[p. 198]

tekstkritische noten

Dem das gevallen were.....
Ich laest liggen, dart lach,
Nochtan wert al min ghere!

Anehas.

54. wien dat te beurt valt.... doch dat is voor mij niet te bereiken, ik moet 't laten liggen, er van zwijgen, hoe zeer ik er ook naar verlang! 56. Anehas, waarschijnlijk een dichternaam, zie blz. 141.
No 8. Over den inhoud, zie blz. 147. - 5. Ik ben in dienst van... 22. aanklaagt, nl. over zijne slechte daden klaagt. Lexer i.v. en Verdam I. 796. 4. - Ook zou bedoeld kunnen zijn: hem en ruecht, wie hem na zijn' dood beklagen zal, hij maakt zich niet bemind bij de gernden, die geen van allen bij zijn' dood een klageliet zullen zingen (cf. blz. 61).

8.
Scheldlied.

⁺ Het sin lude, die mich vragen
Om des lyven meyen bloet,
Dar ich niet van in kan gezagen,
Sint mer die mey gheen vrude doyt:

Mich heeft een ridder, die waldoen haet!
Tot geenre tijt hi es gemint,
Den trouwen goeden hi versmaet,
Niet hi es ter doecht gezint.
Tzu der archeit hi hem geeft.
Node ich hem doget wenschen,
Want argelist in hem cleeft.
Alte zelden hi eerlijc leeft,
Ghelijc den goeden menschen!

Al zin meynen ist buesheit,
Sonder doecht is al zin wesen,
Oec doet hi ongetruwicheit.
⁺ Niement ich hore prisen desen,
Onreyne gelaet ist hem vast,
Nemmermeer hi eere bejaecht;
Daer zů is hi een onwert gast.
Nergent hi wil spien na rast,
Hem en ruecht, wie hem beclacht!

+ f^o 15 v^o a

+ f^o 15 v^o b

[p. 199]

tekstkritische noten

Manheit hait er och begeven,
Nicht vrom is er bevonden!
Der goeder wijf haesent zin leven,
Ghein doget he sprac al sine stonden!
Hogen name zal he scuwen,
Nemmermee he staet na lof!
Den goeden mach wal vor hem gruwen:
Min dan niet he mint den truwen
In alre goeden heren hof!

Augustin.

23. manheit zie blz. 67, noot 349. - 31. In het hs. staat onder dit gedicht vermeld: Augustin. Zie blz. 141.
No 9. Inhoud, zie blz. 148. De titel onghenate in het hs. vermeld. 2. beheys, verduitscht mnl. beheet. Lexer noemt geen subst. 8. klacht over ungleiche theilung, zie noot 253. - 11. Mijn begeerte naar troost en mijne hoop jagen, wilder dan eenig wild, het voorwerp van mijn behagen na (zich aansluitende bij de bekende jachtallegorieën, zie blz. 33). - 15. Het karakteristiek einde, dat duidelijk den Dietschen dichter verraadt, herinnert aan den koelen spot der vrouw in het mhd. minnelied, blz 46.

9.
Onghenate.

⁺ O wee, das ich so wael weys
Der liever zin und haer beheys,
Des volgen ich der liever dan,
Ich arme, zender, trourich man!
Haddich mich selven und haer
Si har selven ende mi, int war,
So wert herde wel gepast!
Mer des in es gheen effen last:
En hebbe mi selven, noch si mi,
Ich heb har und zi is vry!
Hope und troest, na min behagen,
Dat loept achter lande jagen
Wilder vele, dan enich wilt...
Ich blive leyder ongestilt!
Doe ich har clagede minen noet,
Vragede zi mi: is Brugge groet?

+ f^o 28 r^o a

[p. 200]

tekstkritische noten

No 10. Het hs. geeft dezen titel. 3. dier. Dat Fem. 6 zie blz 52, noot 246. - 8. HS. wch. 10. zie blz. 42, noot 152 en 153. mhd. ûz erkoren. 11. gher, ghir samensmelting van ghi en ir. 16. Aan eenen blik van hare oogen is mij alles gelegen. 17. zie blz. 45, noot 173. - 19. zie blz 52, noot 253. - 21. no, Kiliaen i.v. vetus non, neque; no = noch; in den Moriaen komt no voor in de bet. zelfs niet, ook niet. 22. 1 daer ich af verbl. e.c.; zij ontneemt mij alles, wat mij verblijden kan.

10.
Eyn liedeken.

⁺ Hophe ende troest halt mer das lijf
Oph eynre, dyr ich wael betrouwe!
Die scone halt myr ghevangen stijf
Se deyt mir diche liden rouwe!

Zayt mir, mijn vrou voer allen wiven,
Wildir mich aldus verslaen,
Zulder mich tse mael ontliven,
Was haen ich ieghen wch misdaen?
Uyr vri eyghen wil ich sijn!
Uys ercoren roter mont,
Gher verderft die hertz mijn,
Waerom halder mich ghewont?

Hophe cet.

Ich en denche in gheynre uren,
Wie ich mijn leven leyden sal:
Altoes deyt zijt mer bezuren.
Yr lieflich oeghen, das ist al!
Mucht ic zi eenen dach aenscouwen,
Soe waer verganghen mijn verdriet.
Scone, al hadder mich dorhouwen
⁺ Zulde uch mijns ontfermen niet?

Hophe ende cet.

In die feeste en quam ich no
Daer af verblijd eyn caf,

+ f^o 28 v^o b

+ f^o 29 r^o a

[p. 201]

tekstkritische noten

Al die vrude, die is ho,
Die guete nemt mir allent af.
Och vrou, ich haen uch uys vercoren
Helft mir uys elender noyt!
Wilder, das ich blive verloren....
Om uch sterve ich gerne eyn doyt!

Hophe cet.

27. wilt ir.
No 11. Inhoud, zie blz. 148. Vrient tsernoyt staat, waarschijnlijk als dichternaam, in het hs. boven dit gedicht (zie blz. 141). 1. eeren wete cf. blz. 69, noot 355. - 4. uir = ir. 6. I. kuuse (?) = kiusche subst. 8. mhd. zuhtik. 9. mhd. liut-saelec (Lexer) den menschen wolgefüllig. 10. Vroulof is Meister Heinrich Vrouwenlop, † 1318 (Bartsch LD. no LXXIX; zie blz. 37). balsemen, overdreven eeren (Lexer i v.). 12. I wensches, mhd der wunsch, alles omvattende, wat begeerlijk, wenschelijk is. 14 bas 1. bis, id. vs. 33. - 15. bilde zie 1. vs 164 en blz. 41, noot 138. - 16. 1 dorste. 17. HS. wee 1. wee' = weere (ware, Imperf. Conj. van zijn). zie blz. 47, noot 193. cf. Walther's rehte alse engel sint diu wîp getân.

11.
Loflied van Vrient Tsernoyt.

⁺ In rijcher eeren wete
Mit wonnentlicher stete
Can zich mijn vrouwe cleyden:
Van uir ist nicht ghesceyden
Ghanse doghet, wijflich guete
Sceemte, kuus onde hoghe muete;
Erbermich, trouwe, milde, tsaert,
Suchtich na vroulijcher aert
Can ze, luutzelich, wol gheberen!
Vroulof gebalsemet hayt yr eeren,
Was mach ich me gheprisen yr!
Had ich alles wenches gheyr,
Sone kunde ich anders nicht gedenchen.
Van den hoefde bas aen yr lenchen
En wert nye bilde ghemaect bas!
Dorse ich spreken ane has:
Se wee van scoenheyt wal een engel!

+ f^o 29 r^o a

[p. 202]

tekstkritische noten

Ir oghen onde yr tsarte wengel,
Ir kele, onde och ir roeter mont
Das vlammet dorch mijns hertzen gront!
Des bin ich in vures glueten!
Wer mach mich zender kommer buesen,
Dan eyn, der ich eyghen wert gheboren,
Onde tse hulden haen ghezworen,
Canse truwe ende sekerheyt.
Wer des nicht, das wer mir leyt!
⁺ Doch weys ich wal, ze was mir holt,
Ir stede is so mennichfolt,
Das ich wal weys, das ze mir ghan:
Das troest mich, vil zender man!
Sus moys ich ghenade werten
Van der minnentlicher tsaerte!
Ummerme bas aen mijn sterven
Moys ich na iren dienst werven,
Ende oech nader liever hulden!
Erwerve ich die bi rechter sculden,
Wie mach mer vruden dan ghelijchen,
Onde oech der tsarten minnentlichen!

Onghezien mach ghescien!

20. mîns herzen grunt zie 1 vs. 186. - 23. zie blz. 51, noot 224 en 225. - 25. canse 1. ganse. 32. zart. 33. I. bis. 37. mer = mire; voor wie denke men: wiens vreugde, cf. 1 vs. 292. - 38. omdat ook de tsarte minnentliche, indien zij des dichters wensch verhoort, daaruit voor zich zelve voldoening en vreugde putten kan. 39. Met dat onghezien mach ghescien tracht de dichter zich zelven te troosten.
No 12. - 5. zie blz. 48, noot 206.

+ f^o 29 r^o b

12.
Lof der vrouw.

In steden dienste wil ich bliven
⁺ Onderdanich goeden wiven
Emmer, waer ich henen vaer!
Oech so willich openbaer
Den vrouwen altoes spreken goet!

+ f^o 29 v^o b

[p. 203]

tekstkritische noten

Ets reden, want des mannes moet
Overmids der vrouwen troest
Uut menneger sorghen wert verloest!
Men is hem billic daerom hout.
Men kan ghesteyn, cruut noch gout
Te volle bi hem gheliken!
Conde ich yet, ich sout doen bliken
Altoes, tot haren besten!
Lijf ende moet dat wil ich vesten
In haren dienste, mijn leven wt,
Want alle doghet wt hem spruut!

Hophen.

8. Zie blz. 45, noot 172. - 10. zie blz. 59, noot 296. - 16. cf. no. 3 vs. 18 - hophen geeft des dichters stemming aan.
No 13. Inhoud zie blz. 149. - 1. in haren dienst al het mijne gesteld. 8. scere Teuthon. = rese, festuca, napta (Kil. fibra) - vezel. 12. 1. getreden(?)

13.
Van Claren.

⁺ Ich heb Claren op ghegeven
Mijn lijf, mijn goyt, wes ich vermach;
Van haer is mi nicht weder bleven
Dan sorghe, toren, nacht ende dach!
Dorst ich, ich souts haer doen gewach,
Hoe ich comen byn in sneven:
Ich moet betalen al tgelach,
Om mi gaef si niet twe sceven!

Clare die alle dinc verclaert,
Hir ond daer in alle steden,
Voer scande heeft zi god bewaert!
Soe waer, dat si comt gereden,
Men vint niet opten dach van heden

+ f^o 35 v^o a

[p. 204]

tekstkritische noten

Wijf van also goeder aert,
Noch so volmaecht, van so scone leden:
Ich moet zi prisen, waer si vaert!

Dorstich Claren noch wel verclaren,
Hoe dat mi mit claren steyt
⁺ Ich soude noch Claren openbaren
Ende claghen haer mijns hertzen leyt.
Si is die liefste, die ich weyt!
Gheen dienst mach mi aen haer verzwaren,
Al deyt si mich cranc ontheyt,
God moet haer lijf ende eere bewaren!

Ten baet niet!

Hophen velt mich zo godertyeren
En dede hophe, ich sulde faelgiren!
Wijch onde lijd >is goet te seggen!
Verbeyt onde verblijd >is goet te seggen!
Tis goet te maten >wie kant gesaten?
Doen ende laten >wie kant gesaten?

18. mit claren = duidelijk, inderdaad, in waarheid. 22. aen haer = waar 't haar betreft. Kiliaen i.v. verzwaren, trans. aggravare, intrans. ingravescere, ook hier intransitief gebezigd. 23. ontheyt, mhd. antheiz (Lexer i.v.) gelübde. 25. vgg. is eene klacht van den dichter, die er nog een drietal korte overdenkingen aan toevoegt; aan het begin van iedere spreuk staat nota; gesaten, zie Verdam i.v.; mhd. gesetzen; eigenl tot bedaren brengen, vandaar beheerschen; derhalve: wie kan zijn doen en laten te allen tijde beheerschen, zoodat men in beide de goede maat houdt. cf. no. 5 vs. 31. No. 14. Inhoud, zie blz. 149.

+ f^o 35 v^o b

14.
Vrouwenstrophen.

⁺ Eyn reyne wijf hoerde ich das clagen,
Das ze dorch boyser lute sagen
Moyst heertseleyt verborgen dragen.
De van ze doch nie scult ghewan.

+ f^o 36 v^o a

[p. 205]

tekstkritische noten

Se sprach: ‘owe, der swinder noyt,
Das mir mijns lieve mont, so royt,
Wesen sal een jammer groyt
Unde ich en hulfen nicht en kan!

Das comt bi hem, ich moes hem scouwen,
Da mijn hertz ye oph raste,
Dies moet myn jammer leyt vernuwen,
Ich moys sijnre wesen gaste,
Der mich dych ervruyt hayt:
Des lijt mijn hertz zwinder laste,
Datz hem so trurentlijchen gaet!’

Se clagede: ‘owe, der swinder pijn,
Das ich dem werde dienre mijn
Scuwen moys in alder scijn,
Des ich vil ervruyt was,
Onde moys clagen jammer, wee!’
Vil dijch ze int hertz scree:
‘Och Venus, zol ich mich vruwen mee,

Sint das ich dem liefsten man,
Den ich tser werelt ye ghewan,
Scuwen moys in allen oert,
Das he doch nicht verdient hayt
In woert, in werch no in ghelayt!
Al moys ich hem scuwen die strayt
Das yst nicht werlich sine scolt:
Het doynt der boser nider tsongen,
Den mengen goyten haeyt betwongen:

6. des lieven roder mont is haar eene aanleiding tot smart. 8 l. es, en ik kan er toch niets aan doen tot leniging mijner smart - unde ich es hulfen enz. 10. rustte, steunde, vertrouwde. 12. sijnre gaste wesen = hem missen. 13. dicke. 15. omdat de nider en huote noodig maken, dat zij hem in allen oert scuwen moys, cf. vs. 25 vgg. 18. in het openbaar. 27. wort unt werke zie blz. 52, noot 232.

[p. 206]

tekstkritische noten

Des lijt mijn hertz groyt gedolt!’

Venus, waerom deystu das?

Ich lide unde byn blide!

32. gedolt voor dulden = lijden; of 1. ongedolt = onduldbare pijn.
No. 15. Zie blz. 149 - 10. cf. Walther's: minne entouc niht einc, blz. 52, noot 248. Aan het slot staat nota.
No. 16. Over den inhoud, zie blz. 149. - 1. mhd. ervröuwet; reine fruht, süeze, fruht enz. zeer gewoon, cf. blz. 47, noot 192. - 5. cf. blz. 45, noot 173. 6. dueghen (tugent) in den zin van mannelijke kracht, macht; vs. 6 en 7 hebben dan betrekking op den verbijsterenden invloed der vrouw: als zij wil, wijkt alle kracht van mij; cf. blz. 46, noot 180; l. wijcht (d.i. wijkt); is - es.

15.
Levenslessen.

⁺ Aensich dinen verledenen tijt,
Ghedinc dinre vrienden trouwe,
Duchte diner vianden nijt,
Teghewordeghe dinghe aenscouwe,
Toecomende dinghen wes in vermode,
Hope noch duchte niet te zeer,
Halt dich in ghestade mode,
Dancke alle saken onsen heere,
Kenne dich cleyne, haldich reyne,
Minne ghemeyn, blijft alleyn,
Verkyes gheyn, dat mach vergaen:
So mach dijn herte in vreden staen!

+ f^o 44 r^o b

16.
Vrouwen Venus raad.

⁺ Mich ervruyt eyne reyne vrucht,
Die ich in gansen truwe meyne!
Mit haren bliden aenghesicht,
Heb ich anxt, vrese ofte ducht,
Das betzert ze alleyne,
Wye vyl dueghens is in mich,
Wan si wille, is verre wijch!

+ f^o 48 v^o a

[p. 207]

tekstkritische noten

Bernende staen yr oghen claer,
Lachende yr tsarte mont,
Wael voecht haer yr wijflijch aert.
Die doghet, die haer volget naer,
Kan ich uch niet machen kont;
Sy is mi in dem moyt so haert:
Wie men si loeft, si duncts mi waert!

Haer wijflijch bilde hayt mit cracht
Besessen al mijns zinnes pas;
Helf mir, troyst, want an dyr staet!
Ondaet nedert si mit macht;
Haer wijflich duegt, die in yr is,
Die mach mich wal geven baet,
Wie truerentlijche dat mir gayt!

Venus, vrou, der minnen slot,
Want du dem menneghen haes ontladen,
Unde gebracht ws commer zwaer,
Mit vrien wil doen ich dyn bot!
Helf mir, das ich werde beraden:
Tertz mijn das leget in zwere;
Nu troest mich cort mit diner mere!

Moyt, sijn, ziel unde lijf,
So wes mir yst besceert van gode,

8. oogen en mont, zie blz. 42. - 10. wîplîch, zie blz. 47, noot 191. 13. cf. no. 7 vs. 34 stijf in den moyt. 14. hoe men prijst. 16. mijns zinnes pas = de gang mijner gedachten, derhalve: in welke richting mijne gedachten zich bewegen, telkens staat haar beeld voor mij. 18. cf. blz. 45, noot 175. - 22. Lîningen LD. 31. 29 sît dû slôz bist unde bant mîns herzen und der sinne cf. Parz. II. 540. - 25. bot voor gebot. 27. het hertz. 28. cort - spoedig. 29. str. 5 is gericht tot Venus, wiens trouwe vazal hij steeds geweest is; toch schijnt de dichter ter zelfder tijd aan zijne frowe te hebben gedacht, gelijk vs. 33-35 doen vermoeden, die, tot Venus gericht, eenigszins vreemd klinken.

[p. 208]

tekstkritische noten

Kerich aen dich, werde guede,
Bedenche das, vri edel wijf,
Du byst mijn troest, in weelde, in noede.
Unde also haert in minen můede....
Och oft alzo mittyr stůede!

Venus sprach: ‘la dyr ghenoegen,
Wie minre is van rechter aert,
Ich byn altoes tsinen besten.
Ghestedich rey sulder uch voegen
⁺ Mitter daet; hijr met volvaert.
Pijnt uch alle důecht te vesten,
Werct hier na, ets baet te lesten.

Sijt ghetruwe unde warachtich,
Unde hout uwe woerde ghestade.
Dat sint punte van gueter eeren!
Uwer sinnen suldir wesen mechtich;
Ets wijsheyt, das ich uch rade:
Wye si sijn, die gene diet leren,
In duegden sullen sij meren.

Hier comdi mede in hoger staet,
U lof, dus sal in eeren risen.
Daer men uch kant onder die guede,
Omdas, dat ghijr minen raet
Gheloeft, it sal u dbeste wesen.
Hayt voer groys beroemen hoede,
Wantet nie mensch wol en stoede!

Roemers, die mit logen roemen,
Hebber der mennegen we braden

35. Stuede Conj. Imperf. van stân; mit dir. 39. HS. rey l. reyn. 40. streef er naar langs dezen weg uw doel te bereiken. 42. ten leste zal het u goede vrucht opleveren. 55. cf. waz sol zer werlte ein rüemec man blz. 48, noot 200. - 58. l. beraden.

+ f^o 48 v^o b

[p. 209]

tekstkritische noten

Dorch nijt, die hem op thertze leyt.
God, die moet si al verdoemen,
Die goede wijf also beladen!
So wie daer evel ave zeyt,
Hine weet niet, wes hem wal steyt!

Lof of hof!

Och leyder, was sal mir das leven,
Waer ich come, daer is gegeven!

Dat vrouwe weten, dat is besloten
Als water in eenen tems gegoten!

64 en vgg. zie blz. 149. - In het HS. staat bij deze verzen nota. Met lof of hof schijnt de dichter te willen aangeven, wat in den vrouwendienst de eenige plicht is, den man opgelegd: de frowe prijzen en loven, of in stilte op haar loon hopen.
No 17. Over den inhoud, zie blz. 150. - 2. zie no. 11 vs. 1 eeren wete. 3. crengarten cf. Marner 15 vs. 192; Boppe 1 str. 3 (MSH. 2. 378); Goldener 4 (MSH. 3. 52); Misnaere 3 str. 1 (MSH. 3. 91); nog komen voor vröudegarten (Hôhenvels 5 str. 4); wunnegarten Vrl. 287 in den zin van ère, vröude, wunne. Lexer vermeldt durchvlühtec niet, wel durchvliehen, pervolare; de zin van vs. 3 moet dus zijn: die steeds in éreugarten heen en weer vliegt, daarin blijft, zich niet daarbuiten begeeft. 9. alsi = als si 10. yr l. si. 13. das 1. des - indien. Verdam II, 136. 4.

17.
Vrouwenklacht.

⁺ Eyn wijf van ondersceyde,
Ghecleet mit eeren cleyde,
In eren garde dorch vluchtthich,
Wijflijch, edel onde tsuchtich,
Trurich ich die sitzen vant,
Ir hoyft gheneyget in ir hant
An ire verwen ich ercoes,
Das ze tsemael was vrudeloes.
Sine dede niet, alsi plach.
Ze sweech stille, als yr mi zach,
Onde grůet mer nich, das wondert mich.
Ich sprach: ‘du salt nicht tsornen dich,
Das ich genade haen,

+ f^o 51 r^o b

[p. 210]

tekstkritische noten

Of ich dich haen misdaen!’
Se sprach: ‘tis sonder voerraet.
Dat ghesciet is mennege dact!
Mir yst das woert das kont:
Das hertz denct, spricht der mont!
Ich wil dich sagen, wat mich werret,
Ende minen drueven siin vererret:
Eyn eewich durende jamers leyt
Vyl na mijnre hertzen gheyt!
In claghe nicht eene,
Mer ich claghe al gemeyne,
Ich claghe van alre vrouwen wege:
Wer moysen mier seden plegen,
Wer mogen lachen no ghebere
Als men dede in cortsen jaren,
Doe men plach goede gheselscap,
Dansen, reyen al vruden af,
Die die goede, reyne wijf
Heystes names leytverdrijft.
Nu is so vil der felre dyet,
Och, leyder, die das pliet,
Das si guede wyf onderen,
Onde ir solaes altoes verkeren
⁺ Mit haren lahterliken woerden.
Sus moyt der vrouwen oerden
Van daghe tse dagen swachen!’
Bi aldus ghedanen zachen:
Als ich uch besceyden wil,

17. het tweede das overbodig, l. m.i.d.w. wol kont. 23. eine alleen. 26. mier seden plegen = wij moeten allen doen, zooals ik op het oogenblik doe, nl. trûren. 27. l. gheberen. 30. vrudenaf = vrudenhaft. 31. l. dies die; heystes = heyst des; men verwacht een' meervoudsvorm na die goede r. wyf. Den besten zin geeft de lezing: dies die g.r.w. hyessen names l.v. 32. leyt verdrijft is eene slordigheid voor leytverdrijf; leitvertrîp zie blz. 47, noot 195.-33. mhd. diet. 38. mhd. wîbes orden (Parz. III, 1706); ritters orden Turne 1 str. 1. (MSH. 4. 343); kristenlîcher orden (Rumzlant) enz. in den zin van: vrouwen, ridderschap, Christenwereld, ontstaan in navolging van geistlîche orden Rumzlant 15 (MSH. 3. 55) zie Lexer i.v.). 40. De dichter spreekt nu weder, en zingt het lidekin, haar ten troost en om de vrees voor der nider claffen (vs. 44 en 48) uit eigen harte te verdrijven.

+ f^o 51 v^o a

[p. 211]

tekstkritische noten

Comt dusghedane dinghe vil.
Des wil ich singhen een lidekin,
Want ich ducht int hertze mijn:
Sint ich in truwen vonden byn,
Sone wil ich achten meer no min
Oph der nider claffen,
Al bringet mir groys liden in,
Nochtan laes icht varen hin!
Het steyt vaste in minen sin,
Dat ich langhe sonder ghewin
Mach ieghen eenen hoven gaffen!

Sint ich eet.

45. Sedert mijne trouw gebleken is.... 52. Harrebomée Ned. Spreekw. II. 157: het is tevergeefs tegen den oven te gapen; (of:) hij moet wijd (of lang) gapen, die den oven overgapen zal; id. Tuinman I. 229: vergeefs wordt tegen een oven gegaapt. Hoe wijd iemand den gaaper open spalkt, de oven wint het. No. 18. Over den inhoud, zie blz. 150. 2. stam zie no. 6 vs. 18. - 10. verfrisschen. 14. herinnert aan Sahsendorf 4 str. 1 (MSH. 1. 301), ook in dit HS. opgenomen f^o 21 v^o b, zie blz. 139

18.
Wijf, Vrouwe ende Maget.

Daer om is wijf een bloeyende stam.
Wijf ist mannes leyt verdrijf,
God zelve van wiven quam!
Wijf ist besser vil dan golt.
Wives naem unde wives lijf
Die sijn mannes leyt verdrijf.
Ir werde manne, sijt vrouwen holt!

Vrouwe yst eyn werde naem gehure,
Vrouwen vrysschen mengen moet,
Vrouwe machen sorge dure,
Vrouwe sijn voer trueren goet,
Nu eert de vrouwen, dats mijn raet!
Yr werde man, daer aen gedenchen,

[p. 212]

tekstkritische noten

Ghir solt nicht reyne vrouwen crenchen,
Sint mannes vreude an vrouwe staet!

Maget yst eyn reyne naem gehure.
Wal diche, minnentlijche maghet!
Zich vrouwet alle creaturen
Ere maget, so men saghet:
Crist wert van eere maget geboren:
Nu eert die maget, yr stolte werden!
Se is geweldich hemel ende eerde
Sone blijft he nemmerme verloren!

Maget, vrouwe ende wijf,
Die drie sich vluchten in eyn,
Nu halt met eeren dinen lijf:
Dou vrouwes dan edel steyn,
Unde al das golt, dat grieken haet.
Des coninx scat van vrankerike
Mach dich, vrou, nicht gelijchen,
Heuestu diche voer misdaet!

Coningen, vorsten, greve, heren,
Ritter, knechte, dienstman
Ziet men in vrouwen dienst keren;
Wael, das dich god der zalden gaen!
Dou vrouwes bas dan meyen bloet,

17. Zie vs 9. - 18. diche l. dich. 24. he l. ir. In den tekst door den afschrijver gevolgd, kan er (voor ir) hebben gestaan, door hem zelven gedachteloos als he weergegeven. 26. vlëhten, vooral gewoon bij de Trinitât in einen knopf gevlohten zie blz. 64, noot 328. - 28. dou = du; in 't hs. bas weggevallen. Stereotiep: sie vröut baz wan des meien bluot, golt unde gesteine, baz dan al der Kriechen golt, zie blz. 59, noot 296 en 298. - 32. HS. heuestu l. huetstu, huetestu; zie blz. 44, noot 169. - 34. l. dienestman. 36. mhd. saelde; gan.

[p. 213]

tekstkritische noten

Vogelin singen, zeiden clingen,
Dijn lijf noch mee vrouden doet!

⁺ 40 Mi wondert, dat ich mir vermete
Eyn reyne wijf tse prisen,
Zint ich dat te voren wete,
Dats die werelt kan ghewisen.
Wat wonder yst, dat si grisen,
Die anders drive, dan ich meyne,
Sint niet beter is gheboren
Dan eyne reyne wijf alleyne!

Niet voer eyn reyne wijf!

38. Een regel is uitgevallen; de twee deelen van vs. 38 kunnen ieder op zich zelf het slot van één vers gevormd hebben, zoodat men vs. 38 en 39 aldus zou kunnen lezen: dou vrouwes bas dan meyen bloet

blomen, cle und vogelin singen,
harpfen, gigen, zeiden clingen:
Dyn lijf noch mee vrouden doet!

cf. o.a. Montfort 16 vs. 47: ich lob die wib für seitenspil,

für harpfen unde gigen....
busunen schal und gloggen klang
und darzuo aller vogelsang
es ist als guot nicht ze hören.

43. dats = dat si (nl. de vrouw); ghewisen = besturen, regeeren, beheerschen; zie blz. 45, over den invloed en de almacht der vrouw volgens den minnesinger. De dichter kan echter ook aan Maria gedacht hebben, met wie hij het gedicht begon, vs. 20. - 44. leest men troren voor grisen, dan is het rijm hersteld. 45. l. driven. 48. HS. nota.
No 19. inhoud zie blz. 150. - 3. werc in den zin van kostbaar, van borduurwerk voorzien gewaad, of bontwerk, te vergelijken met grijs were, grau were, coninenwere en ndl. naaldwerk.

+ f^o55 v^oa

19.
Wat gerechte minne si.

⁺ Mijn vrouwe Venus, die godinne,
Sat op eenen tijt met sinne,
Ghecyert met mengen duren werken.

+ f^o 65 v^o b

[p. 214]

tekstkritische noten

Scone questien ende stercke
Hoerdic voer haer oponeren,
Al van minnen, ende die solveren
Scone joncvrouwen onderlinghe.
Cortelike na dit gedinghe
Sprac Venus wt haren mont,
Ende ontbant in corter stont
Voer ons allen openbare,
Wt gerechter minne ware,
Ende wat crachte in hare lage,
Daer si te werken mede plage.
Si seyde, dat minne ware een leven
Ende een wesen, dat waer gegeven
Den mensce bi lichter avonturen,
Dat hem gheeft een ongheduren
Ende onghenuecht in allen tiden.
Dat hi mach horen ende sien
Of dat ertrike heeft inne,
Sonder allene in die minne.
Minne is oec een hoghe wenscen,
Een heet begheren van den mensche,
Een fierheyt van oetmoedichede,
Een vertien in den seden,
Een vele pensen sonder spreken,
Een licht vergheven ende node wreken.
Een zaen vergheten alle dies,
Dat binnen minnen noyt en wies!
Minne is een ziele van hem tween,

12. HS. wt 1. wat zie blz. 52, noot 247. - 20. Alles, wat op aarde leeft, kan hij leeren kennen en doorzien, alleen die minne blijft den mensch onverklaard en een gesloten boek. In dit overigens zuiver mnl. gedicht is of (ûf) voor op, gelijk in de andere mhd. gekleurde gedichten voorkomt, vreemd; de afschrijver, aan zooveel mhd. vormen gewoon, kan het hier gedachteloos hebben neergeschreven. Duidelijker zou de zin worden door een na of ingevoegd al. 26. uit het begrip: wegtrekken, uit elkaar trekken, verstrooien, verwijderen ontwikkelt zich dat van veranderen; een vertien in den seden kan dus beteekenen: een geheele omkeer en verandering van den mensch in wezen en handelen; vs. 26 kan zich dus aansluiten bij de in de lyriek gewone voorstelling van de verbijsterende, betooverende kracht der minne, der vrouw als een hooger wezen door den minnesinger toegeschreven.

[p. 215]

tekstkritische noten

Ende twee herten voecht in een
Mit ongheveynsder minlicheden,
Ghestadich suver, volmaect in beden!
Ondersceden in alle saken,
Die cleynen mogen ende mere maken
Alle die punten, die van minnen
In een vallen van tween sinnen!
Minne is een dinc, di is gheheel,
⁺ Unde wt haer selven gheen deel
En wil gheven, noch en kan...
Dat seide wilen een wijs man.
Die minne haer rike niet mach delen,
Noch haer selven oech onthelen,
Maer altoes bliven in haer gestede
Gheheel, ghestade, simpel mede.
Minne is minne ende el niet!
So wat el is dan minne, vliet
Gherechte minne in alre tijt;
Ghelijct dat rouwe ende jolijt
Op eenen tijt, op eene ure
Niet te gader mogen duren,
Sone mach men minne in anderen dwingen.
Minne wil haer selven myngen,
Minne is wonder, dat wonder doet:
Zi maect den maten hogen moet,
Den hogen oec van maten sinne,
Den droeven vro, oec maect minne
Den vrecken milde, den bloeden coene!
Minne is mechtich te voldone
Al dat si gheloven can,
Wat souder yemant zonder dan?

32. ghevoecht. 35. In alles, wat ter minne behoort, zijn ze één, volgen één' weg; maar, in wat daar buiten ligt, wat die punten van minne zou kunnen verlagen of tot overmatig hoog peil brengen [men denke aan de streng voorgeschreven plicht van mâze in alles, zie blz. 68, noot 350] zijn ze gescheiden; op dat terrein vormen zij ieder een' persoon. 44. onthelen = aan het licht brengen (helen = verbergen, onth. het verbergen doen ophouden, aan het licht brengen); Lexer i.v. entheln; Kil. = prodere, revelare arcanum.

+ f^o 66 r^o a

[p. 216]

tekstkritische noten

Minne is valu nochte bleec,
Zi is altoes groen ende zuverlec,
Altoes nuwe ende even scoen,
Ende milde van haren loen,
Altoes edel ende rike,
Rose roet, lylie wit!
Doe si ghesproken had dit,
Dacht ic: god, in welker tijt
Zal mi condich sijn det delijt,
Dat den salegen is ghehouden?
Die mennichfoudege zueticheyt
Die minne na den arbeyt
Den ghenen geeft, die zijs ghan!
Dus sciet ic truerich van dan.

explicit.

63. Farbensymbolik zie Germania 8, 38 en 497; grün = ain anfang der minne (Lassb.); rot (vs. 68) in rechter lieb prynnet (Hätzl.); wîz, daz ist guter wan (Lassb.), gütlich gedencken (Hätzl.). 71. det 1. dit.
No. 20. Inhoud zie bl. 151. - 3. verjëhen haar woord geven. 12. De bet. moet zijn: een valk, die niet blijft bij den persoon, op wiens hand hij zitten moet. Wechsel wordt in het Wdb. van Sicherer opgegeven als jachtterm en vertaald door af- en toeloopen.

20.
Ghestedich wijf.

Een guet wijf, die eerlec leeft,
Het valt, dat si haer daer to geeft,
Dat si haer teere stat verghyet,
Als dicwile is ghesciet,
Goeden, werden, reyne wiven,
⁺ Die dan ghestedich daer in bliven,
Die sijn hoger eeren weert:
Maer vallet, dat si anders geert
Dan te bliven teere stat,
Si speelt haer selven scaec ende mat,
Want si haer selven meest bedriecht.
Een valke, die te wissel vliecht,

+ f^o 67 v^o b

[p. 217]

tekstkritische noten

Dien is nemmer also goet.
Als een die des niet en doet.
Hier bi, ghi werde wive, aen siet,
So waer, dat ghi u verghyet,
Dat ghi daer in blijft ghestadich,
So mach men heyten u waeldedich!

explicit.

Wat acht ich oph dem hont,
Die mer nicht en bijtsyt;
Sijns ghnerrens acht ich nicht een haer,
Werd ichs ontwaer,
Das her gheyn cleder rijtsijt!

21. gnerren, gnorren (Mnl. Wdb. II. 2004), knorren, brommen.

f^o 55 r^o b