Logo DBNL
Gedichten uit het Haagsche liederhandschrift (1896)

Gedichten uit het Haagsche liederhandschrift

(1896)–J. Aleida Nijland–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

Hoofdstuk II.
Poëzie der fahrenden.

Zeer gewoon zijn de herrensprüche der fahrenden. Deze handelen over vürsten, hêrren en edelen, wijzen hun, met

een ‘noblesse oblige’ op de hooge plaats, die zij bekleeden: ir hôhen vürsten, seht, waz iu Got hât gegeben! en, naar de mate, waarin Hij gaf, stelt Hij Zijne eischen. Den vorst moet zijn adelhaft gemüete (triuwe unde milte) blijven' sieren, en is hij door God ze rihter unt ze gnâden ûzgekorn, dan ook is zijn dure plicht het onrecht te weren en armen te beschermen: sît vrideboere ir edelen vruht, so gît inch Got sîn hôhez himelrich!314.

Ook der hêrre, die zich geprezen wil zien, lebe lobelîchen, daardoor alleen kan hij zijn' naam met eere dragen, want zoo hij niet sîme adele glîch handelt, wat kan hem dan van een ander man onderscheiden! Hij zij triuwe, wahraft en milte, en wil hij in den krijg op zijne liute kunnen vertrouwen, hij zij steeds dezelfde jegens hen, ook in vredestijd, opdat hij niet worde teleurgesteld, zoo hij hunne hulp van noode heeft! Schaffet roept de gerde hem toe, daz man iuch nach tode klage!315.

De adel is de stand van Gods genade, doch geboorte alleen verschaft den edelen naam nog niet: tât adel hât, adel niur nach tât sich schrîbet en de hoogste plaats bekleedt hij, die naast eene edelheit von künne zich beroemen kan op eene edelheit von tugenden316..

De ritter zij milte, manlich, zuhtik, barmherzik en diemuotik, met zwaard en schild bescherme bij weduwen en weezen, en zoo hem kostbare gewaden van goud en zijde ontbreken, hij snijde zich een kleed uit triuwe en manheit, en niet minder gunstig zal hij zich door de vrouwen ontvangen zien317..

Eene beschouwing van het heden brengt tot vergelijking met het verleden, en doet den dichter als ‘laudator temporis acti’ optreden. Reeds Veldeke klaagt: diu werelt ist trüeb unde val, sî baeset ie lanc sô mê!.. en na hem klinken dezelfde tonen, de geheele 13de en 14de eeuw door. Die welt wirt baeser, de getriuwen alten site moeten wijken, boosheid en ontucht woekeren voort, en zoolang fride en reht met voeten getreden worden, zal Walther's ideaal: guot, werltlich êre und gotes hulde in ein herze zesamene nimmer verwezenlijkt worden! Frô Schande heerscht onbeperkt, roup und brant worden onder hare heerschappij gedoogd, en de bede klinkt: vil süezer Got, nû sich hernider ze dîner hant-

getât, diu welt bôset von tage ze tage!318. Betreurd wordt diu vröudelôse zît, die(n) men beleeft: trûren durchwallet elliu tiutschiu lant, zelfs jongen en rijken, die van freuden solten in den lüften sweben ontwijken de vreugde. De zon schijnt minder helder, de vogels zingen niet sô suoze als ê, der bloemen liehten varwe kan het oog niet meer bekoren! De kunst vervalt en wordt niet meer gewaardeerd; den wîben dienet niemen nû ze rehte; valsche minne heerscht en geld en goed wegen ook bij de vrouwen zwaarder dan êre en triuwe319..

Ook de toestand, waarin de kerk verkeert, is treurig: diu kirche ist aede, ir sult den pfaffen suochen anderswâ, klonk het. Walther klaagt, dat leer en wandel der geestelijkheid onrein zijn en veel te wenschen overlaten; men laakt hare heerschzucht, haar streven naar aardschen rijkdom, waardoor ze zich zelve als insatiabilis sanguisuga brandmerkt320.. Kristenher kumber duldet! der klosenoere weinet1)! Ook de kloosterorden zijn ontaard, zelfs sant Francissen regel, eens unverdorben en uff grechten wegen, is het goede spoor bijster en de beschamende vraag klinkt: lêrt iuch Franciscus solhe kunst?321.. Toch verliest het priesterschap geenszins al zijnen luister. Zou men den paus, door God der Kristenheit tot vader gegeven, niet eeren? Wat hij gebiedt, is Gods wil en wie hier den paus eert, den wil Got minnen dort! Den priester, in wiens handen de heilige sacramenten tot gemeenschap met God berusten, eerbiedige men, ook waar hij faalt: pfaf ist daz hôhste wort, diu priesterschaft ein werdez ambt! Regenboge maalt zich eene ideaal-wereld, waarin pfaffen, ritter unde bûman in broederlijke eendracht tot elkanders geluk zouden samenwerken: der bûman zal pfaffe en ritter het dagelijksch brood verschaffen, de priester voor het zieleheil der anderen waken, terwijl der werde ritter op zijne beurt als beschermer kan optreden van pfaffe en bûman, tegen allen, die in iht tuon wellen: sit ir mit triu ein ander bî, iuch kan nieman gevellen!322..

Onder de talrijke lobsprüche op bepaalde personen2) komen er voor, waarin een beroep op de milte der betrokken vorsten

op den achtergrond treedt, die dus inderdaad van eenige politieke beteekenis zijn. Toch kan in dergelijke sprüche, zelfs bij Walther, die het eerst het politieke leven binnen het bereik der lyriek heeft gebracht, noode van eene persoonlijke overtuiging sprake zijn.

Het eenige doel, dat de fahrende spruchdichter met zijne kunst beoogde, was loon en eer; waar hij derhalve in bewogen tijden zong, gaf hij slechts weêr, wat in bepaalde kringen, waarin hij optrad, gevoeld en gedacht werd; door in zijn lied uit te spreken wat honderden en duizenden gevoelden, versterkte hij eene partij, hielp hij haar bevestigen en uitbreiden. Velen volgden Walther's voorbeeld als Reinmar von Zweter, der Hardegger, Frîderich von Sunburc, Meister Sigehêr en der Misnaere. Slechts bij eenen enkelen adellijken minnesinger als Singenberg en Montfort kan, waar zij politiek terrein betreden, aan eene persoonlijke overtuiging gedacht worden, daar het hun bij het partij kiezen niet in de eerste plaats om loon te doen was. Tot de politieke sprüche behooren ook die, waarin over de zeven keurvorsten gehandeld wordt323..

Nog vindt men talrijke sprüche betreffende den godsdienst, in de eerste plaats over de nietigheid van het aardsche. Aan de dweepzucht, die zich in de 13de eeuw openbaarde324., kon ook de spruchdichter niet ontkomen. Diep doordrongen van de nietigheid van het aardsche leven - diz kurze leben ist ein wint, ein troum, ez smilzt als ein zin - door niets beschermd tegen den fellen dood, die een ieder op het onverwachts treffen kan325., overtuigd van den ijdelen dienst van frô Welt, die hare dienaren zoo bitter droevig in haar loon teleurstelt, als zij arm en berooid naar lichaam en ziel - varndez guot muoz hie belîben326. - het eeuwige leven moeten ingaan, keert men zich af van het aardsche en tracht, vol berouw, door biecht en boete zijne ziel nog te redden327..

Ook de heilige Drieëenheid328., God, Jezus en Maria, zijn het onderwerp van menigen spruch.

Men bewondert Gods heerlijke schepping, waarin de mensch, trots zijne kleinheid, zulk eene hooge plaats bekleedt329.. Tal van namen worden Hem gegeven: der werlte voget, des himels künec, der hôhste keiser, untaetlich künee der êwekeit, heiliger alpha et ô enz.330.; naar Zijne

almacht Altissimus en wunderaere331.. In Jezus' gestalte verjongd, noemt men Hem: althêrre junc, jungalte, der vil alte fenix der sich erjungen wolde, alter grîser jungeling332.; nog heet Hij: der smit von Oberlande, der werkman, der ackerman333. enz.

Men vindt sprüche over Kerstmis, den saelderîchen tac, daz Jesus wart geborn; andere, waarin Zijn lijden wordt behandeld: over den tac, dô Gotes sun sîn marter leit of der hêre tac, dat Got von dem tôde ûfstuont ze trôste der Kristenheit334.. Dankbaar herdenkt men den sprung vom himmel inz ellende, de martelwerktuigen: spêr, kriuz unde dorn - erbermde schuof daz er von himel zer erde neigte sich! (Marner)335. - waardoor eene zondige wereld gered kon worden. Talrijk zijn de lofdichten hem gewijd, de namen hem toegevoegd, als: degen, lamp, âr, schrîender löu, kalp, arzt, himelbrot, gotelîch bluome, niuwe Adam, ceder grôz und distel kleine336..

Ook de Maria-vereering uitte zich in tal van sprüche en leiche: de onbevlekte ontvangenis door den gruoz van Gabriël vergeleek men bij een spiegelbeeld, en herdacht in allerlei vormen Gods wonderbare geboorte337.. Doch het liefst was zij den geloovige als de mater dolorosa, door wier ziele het lijdenszwaard gegaan was, die derhalve den kreet van den angstig worstelenden mensch begrijpen kon en vol ontferming als Maria Mediatrix haren zoon voor de zondige menschheid bad338.. Men herdacht haar lijden, haar vijf vröude339., en wekte op, haren dienst te stellen boven aardsche liefde, hoewel eene dergelijke Maria-vereering allengs een zeer wereldsch karakter aannam340.. In de vele lofzangen, Maria gewijd, vindt men haar door tal van namen verheerlijkt, waarvan de meest gewone zijn: Christes muoter, reiniu magt, blüende gerte Arônes, ûfgehender of liehtberender morgenrôt; Ezechiêles porte, lebender zunder, ein bosch der bran, Salomônes trône, küniginne, keiserinne, himelfrouwe, Gotes tohter (trût, arke, tempel), Gedeônes wolle, rôse in himeltouwe, rôse âne dorn, tûbe âne galle, muoter der barmunge, vrideschilt, suenaerinne, helfaerinne enz.341..

Verder ontvouwde men het Christelijk geloof, en vermaande de predikers niet uitsluitend te dreigen en te verschrikken met hun woord, maar ook te troosten en tot een beter leven

op te wekken; geloube gar einvaltec en het lam, de arme van geest, zal machtiger blijken dan de helfant, de waanwijze, die meer wil weten, dan hij kan en tot ongeloof vervalt. Swer den gelouben reine vesteclîchen treit, dem wirt bereit ze himelrîche ein krône! Men schilderde de vreugden des hemels, de verschrikkingen der hel, het gebied van den hellewirt, en gedacht den naderenden dies irae, als der herr gar unversmogen sitzt glichs als ûf eim regenbogen en zal rechen alliu siniu leit. Lucifer's val zij den Christen een afschrikwekkend voorbeeld!342. Men verdeelt de menschenwereld in Kristen, Juden, heiden, waarbij de haat tegen de Joden onverholen geuit wordt: het Christendom uit die jüdescheit voortgekomen, noemt men de sueziu bluome gesproten uit des holderboumes loup met zijn' weerzinwekkenden unadelichen smac343.. Men berijmde de tien geboden en het Onze Vader344.; behandelde meer dan eens de fataliteitsleer: ez geschiht gar swaz geschehen sol, met haren verlammenden, zieldoodenden invloed, waartegen menig waarschuwend woord klonk, en waartegenover men de gezonde leer der vrîe wal stelde: swer sich helfen wil, dem wil ich (Got) helfe senden, der rüere sich mit vüezen unde ouch mit henden!345. Tot allerlei vreemde, vaak profane voorstellingen van den godsdienst verviel men: gelukkig, dat Adam en Eva misdreven, anders ware Maria Kristes muoter niet geweest! God schiep den mensch, opdat hij Hem zou kunnen prijzen, want indien deze niet bestond, hoe zou Zijn lof kunnen verkondigd worden? Men verwondert zich, dat God niet liever een ander in den dood zond, maar zelf zich dat lot verkoos! Ontevreden is de dichter over Gods bestuur, en hoewel hij Hem niet laken wil, zou hij het toch gaarne anders zien: ich wil niemer mê gestrafen dich, wan dû tuost wol!346. Ook als zedeprediker treedt de spruchdichter op om tot de tugent in het algemeen of de verschillende deugden in het bijzonder op te wekken en de grofste feilen en misslagen te hekelen.

Tal van deugden, die in de meeste gevallen ook gepersonifiëerd voorkomen, moeten den ridder sieren. Reinmar von Zweter maalt zelfs een ideaalbeeld347..

Milte. De ridder, rijkelijk gevende als Alexander en Saladin - küneges hende dürkel solten sîn - en geheel

uit vrije beweging, anders is de gift waardeloos, verwerft daardoor niet alleen onvergankelijken roem op aarde, daar hij tot de uitverkorenen van frô Ere behoort en men hem vroun Eren bote noemt, hij zal ook steeds stigen an hôhen soëlden, en terwijl de karge ze helle vaart en den tievel sîne schar mert, neemt God die milten ze hovegesinde an sich und teilt in mit der engel vröude. Diu milte is van goddelijken oorsprong, door haar stierf God zelf den kruisdood (Sunburc), hoe zou Zijn oog dan niet met welgevallen op den milden gever rusten? Den rijke gaf Hij zijn goed slechts in leen en kan het ieder oogenblik terugeischen; deze is derhalve verplicht, den armen broeder daarvan iets mede te deelen (Vrouwenlop); daarenboven, wie weet, hoe hij dien nog eens noodig kan hebben (Süezkint); dankbaar moet hij Gode wezen, dat hij zich hierdoor Gotes himelrîch kan koopen! En wat der milte weggeeft, is niet verloren, het draagt voor hem honderdvoudig vruchten. Toch moeten der milte grenzen worden gesteld, wil ze zich als rehtiu milte handhaven, ze moet eben mezzen, en weten waz, wie, wâ, wenne unt weme sie gâbe biutet (Kanzler); bovenal moet zij staete zijn, gelijk die van Lantgrâve Herman: der Dürnge bluome schînet dur den sne; sumer unde winter blüet sîn lop als in den êrsten jâren! Walther vergelijkt haar met een süezer regen, eine schaene wol gezierte heide, dar abe man bluomen brichet wunder, Hergêr met een' tuin, dâ waz obez innen, waarvan hem trots zijn herhaald pogen niets geworden kon. Waar een milter hêrre sterft, daar zal der gernden klagendez lop als een veilige mantel hem vür helle werre beschermen en klinkt de bede: daz er schône ûf stîget ûz von aller nôt (Rûmzlant).

Met de milte hangt samen de hûsêre, die vorsten en edelen verplichtte, naast het gedurig herdenken der gernden, ook in het gewone, dagelijksche leven een' hoogen staat in huis en hof te voeren, waar der gastvrijheid een ruim arbeidsveld was toegewezen, eene verplichting, die voorzeker menigeen allengs tot wissen ondergang van vermogen en aanzien bracht348..

Manheit. Naast des aren tugent (diu milte) voegt den ridder des lêwen kraft. Reeds in het minnelied heette het: ein guot wîp solde haben liep die manlîch sint gemuot, doch vooral

in de spruchpoesie worden manheit en manlîch muot onder des ridders schoonste deugden genoemd. Een guoter muot en hôchvart siert den man, doch hij wachte zich voor verwegener muot, een' alles tartenden overmoed. Ook komt een gepersonifiëerd hêr Muot voor349..

Mâze. Muoter aller tugende is mâze, niet alleen in het hoofsche verkeer, maar ook in de gewone samenleving een der hoofddeugden; den minnesinger was voorgeschreven, dat hij zijn gemüete ze mâze nider unde hô moest tragen en zich voor unmâze en übermâze moest wachten. Dat het hem moeilijk viel een dergelijk voorschrift in allen deele te volgen, bewijst de herhaalde klacht: kunde ich die mâze! Lichtenstein schildert het beeld van den ridder, die aan de gestelde eischen voldoet er was ze mâzen tump, ze mâzen karc, ze mâzen milt, ze mâzen arc, ze mâzen trûric unde frô, des stuont sîn lop von schulden hô; Vrouwenlop voegt daaraan toe: an âz, an trank, an slâf, an wachen, sitzen, stân, an ligen, an gên, an sprechen und an swîgen, soltu Mâzen nîgen! De aequa mens gold als de hoogste levenswijsheid: der mittelmâze phlâgen ie die wîsen; mâze in alles, behalve in tugent! Gepersonifiëerd komen voor: frô Mâze en Unmâze350..

Ere staat boven stoffelijk goed, toch leert het dagelijksch leven: Diu meiste menege enruochet wies erwirbet guot! Guot, werltlich êre en gotes hulde, ziedaar Walther's onvergankelijk ideaal! Doch wil men zijne êre ongeschonden bewaren, dan ook moet de minste smet angstvallig vermeden worden: men bedenke, dat een enkele droppel vocht, gevoegd bij een wazzer ûz rôsen gebrennet, dit troebel en onrein maakt (Würzburc)! Diu êre ist aller tugent ursprinc, derhalve minnet êre, want wie haar ongerept bewaart, komt Godes wil na: Got unde êre diu zwei sint gar ungescheiden. Daarom gezegend hij, die zich stelt onder de hoede van frô Ere! Reeds Walther bezigt een gepensonifiëerd êre, als frouwe treedt zij het eerst op bij Reinmar von Zweter. Hij stelt haar voor als eene aanzienlijke jonkvrouw, met tal van gespiln als Triuwe, Staete, Reine Site, Sorge, Schame, Kiusche, Milte, Manheit, Dêmuot, Wârheit, Gehôrsam, die zich door velen het hof laat maken, doch hare gunst slechts voor de besten en edelsten veil heeft; de tijden veranderen,

men onthoudt haar de vroeger betoonde hulde en zij, de machtige gebiedster van weleer, wordt met smaad en hoon overladen verdreven, en moet eenzaam rondzwerven, nu zelfs dankbaar voor de minste achting haar bewezen.

Reinmar's voorstelling vond in hoofdzaak navolging bij de voornaamste spruchdichter der 13de eeuw; reeds Lichtenstein deed terstond in zijnen Frauendienst (1255) eene vrôn Eren bote optreden; der Wilde Alexander en Sunburc zijn de eenigen, bij wie ze in de van hen overgeleverde sprüche geheel ontbreekt. Allengs ziet men haar als zuster van fraw Mynne tot vorstin verheven, omstuwd door een talrijk en schitterend gevolg, steeds in fellen kamp gewikkeld met hare tegenstandster frô Schande351..

Schame heet der êren spiegel en men noemt haar beter danne silber unde golt. Nog worden in sprüche behandeld: zuht, fuoge, bescheidenheit, warheit en reht, die gepersonifiëerd in het gevolg van frô Ere voorkomen352..

Ook het geluk, als frô Saelde, vormt den inhoud van menigen spruch; vooral wijst de dichter op het onbestendige van gelükke: broos als glas, glad als een aal, vluchtig en snel gewijzigd als het rad in draaiende beweging. Frô Saelde is wilder danne ein rîch en de dichter klaagt, dat zij hem den rug toewendt en met geen blik verwaardigt; stonden haar de oogen maar in den nek: sô müeste ez âne ir danc geschehen!353.

Nog worden door den dichter gelaakt: gîtikeit - o mortje über die gîtikeit! (Montfort); diu baese zunge - stôz den rigel für die tür, lâ kein baese wort der für! (Walther); daz würfelspil - der tiuvel schuof daz wurfelspil! (Zweter) - die trunkenheit - sî toetet sêle, lîp unt êre! (Zweter)354..

Vermelding verdient ook de kleedingallegorie, gelijk Zweter ze aanwendde: een hemede wîz wijst op kiusche, gotes minne; de gürtel zij diu schame, minne of werndiu staete; de mantel is vrou Ere, heet schamevar, door rehtiu mâze gesniten vür ungebaere. De rîse is diu triuwe, daz vürspan, daz sî tugende sî bereit enz. Stereotiep worden êrenkleit en êrenwât, schandenkleit, der triuwen kleit, saeldenkleit, sorgenkleit, vröudenkleit, hazzeskleit enz.355.. Personifiëering is in de spruchdichtung zeer gewoon; toen eenmaal de weg gewezen was,

kon ieder dichter dezen volgen en elk abstractum als persoon voorgesteld in zijn' spruch doen optreden. Zoo vindt men Agez, hêr Anger, hêr Plân, Armuot, hêr Pârât, frô Güete, Haz und Nît, Herzenleit, Senen, hêr Hof, Cluokeit, Kündikeit, hêr Lip, frô Melde, frô Ritterschaft, frô Simonîe, hêr Sin, Sorge, frô Staete, hêr Tot, Unbilde, Vrômuot, Wunsch, hêr Zwîvel enz. - Ten slotte treft men tal van sprüche aan over de vriendschap en het huwelijk356..

Uit enkele sprüche blijkt des dichters streven naar geleerdheid: hij behandelt het wezen der natuur, de gedaante der wereld en de vier elementen, beschrijft de artes liberales, verdiept zich in astrologische geleerdheid of zinspeelt op de Salvatio Romae357.. Met voorliefde worden de kenmerkende eigenschappen van strûz, fenix en pelicanus behandeld, mythische vogels beschreven, als Vellica, Krappanie, Kaladrius enz.; dieren als de Gamaleon, leo Zephena, Taphart in Idumea, Pardus, Antilopus; de Cometa en een wondersteen als Kamahu enz.358..

Eindelijk treft men sprüche aan, waarin de didaxis in verhalenden of anderen aangenamen vorm gekleed wordt, in bîspel, spreekwoord of raadsel.

Tot het bîspel, dat alle epische sprüch-vormen omvat, behooren de fabel, reeds bij Hergêr geliefd, de parabel, het verhaal met didactische strekking (Scherer Menschenfabel), en de lügenstrophen, waarin allerlei dwaze leugens worden opgesomd.

Naast het spreekwoord staat de priamel (praeambulum), bestaande uit een zeker aantal regels, gewoonlijk met hetzelfde woord aanvangende, waarin ééne gedachte, het thema van den priamel, op verschillende wijzen wordt weergegeven, totdat in de slotverzen deze gedachte op de spits wordt gevoerd. Naast het raadsel staat de raadsel-tenzone, waarin de dichter de eene of andere strijdvraag opwerpt tot een punt van verschil tusschen zichzelven en anderen, soms een fictief persoon, als Zweter's vil wîser man359..


Vorige Volgende