Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 1018]

Veertig jaar dichterlijke arbeid
Victor E. van Vriesland: ‘Drievoudig verweer’

Wie Victor E. van Vrieslands verzamelbundel Drievoudig verweer onder ogen krijgt, ziet neer op veertig jaar dichterlijke arbeid, op veertig jaar om het emotioneel en naar de gevoelsinhoud dezer verzen uit te drukken - rondzwerven in de woestijn, als eertijds het Uitverkoren Volk, met de herinnering aan het Diensthuis achter zich, met de illusie van het Beloofde Land aan de horizon, met de twijfel in het hart, en met de wil om zich tegen de herinnering, de illusie en de twijfel - dus naar drie zijden - te verweren.

Ziehier, op de wijze van een gewaagde vergelijking, een benadering van hetgeen de titel ‘Drievoudig verweer’ naar de geest betekenen kan. Maar laten wij dit opmerkelijke boek eerst naar het uiterlijk bezien.

Ook naar het uiterlijk is dit boek een manifestatie van drieledig zelfbehoud. Het biedt namelijk een welverzorgde weder-uitgave van de drie gedichtenbundels die Victor E. van Vriesland vroeger het licht deed zien, te weten van ‘ Voorwaardelijk uitzicht’, verzen bevattend tussen 1910 en 1929 geschreven, van ‘ Herhalingsoefeningen’ en ‘ Vooronderzoek’, onderscheidenlijk in 1935 en 1946 verschenen. Gemakshalve, of om de drieledigheid te bewaren, werden vier gedichten uit 1947 en 1948, die eigenlijk een aparte afdeling of een appendix hadden moeten vormen, bij ‘Vooronderzoek’ ingelijfd, en het geheel wordt besloten door een bijvoegsel, ‘Transfusies’ genaamd, bestaande uit een verzameling van door Van Vriesland in de loop der jaren uit vreemde talen in het Nederlands overgebrachte lyriek.

Aldus samengesteld overbrugt dit boek een tijdruimte van veertig jaar. Enerzijds herinneren de oudste van de hier bijeengebrachte verzen aan ‘De Beweging’, het tijdschrift van Albert Verwey, waarin ze omstreeks 1912 voor de eerste maal werden gedrukt; anderzijds doet de geneeskundige term ‘Transfusies’,

[p. 1019]

waaronder de vertalingen zijn verenigd, denken aan het taaleigen van Gerrit Achterberg.

Van Verwey tot Achterberg, ziehier de weg die deze gedichten, gedurig van toon en techniek veranderend, doch niettemin wezenlijk zich zelf blijvend, door de literatuurhistorie afleggen. Men kan de veranderingen aanduiden met woorden als symbolisme, verisme, nieuwe zakelijkheid, sincerisme, en dergelijke, of met de namen van de grotere dichters wier verre stemmen in deze poëzie meeklinken, als Boutens, Jacob Israël de Haan, Leopold, Du Perron, om er slechts enkele te noemen; men verzuime echter niet op te merken, dat er ten spijt van alle invloeden en stromingen waaraan deze poëzie naar de uiterlijke vorm onderhevig was, ja, waaraan zij zich zelfs vrijwillig en dankbaar onderwierp, indien het haar helpen kon om tot uitdrukking te geraken, dat er een zeer primair-levende en nimmer-gesmoorde ondertoon in deze verzen te beluisteren valt, die men zou kunnen omschrijven als een wil tot geboorte, een wil tot poëzie.

Een god versmoort mijn stem die klinken wil,
Een god verstikt mijn keel die drinken wil.
Is er geen god om dien god te overwinnen?
Alleen mijn ziel die niet verzinken wil.

Van Vriesland is niet een eenvoudig dichter, en niet eenvoudig een dichter. Hij is geen Bloem, geen A. Roland Holst. Alle intellectuele impasses van de moderne geest, die Bloem en A. Roland Holst ook kennen, maar die zij tijdens het scheppen van hun door liefde of visioenen gedreven gedichten actief verwerken, belemmeren en duperen Van Vriesland, die geen hartstochtelijk, maar een bespiegelend dichter is.

Zijn ‘ontoereikend hart’, zoals hij het zelf treffend en onverbiddelijk uitdrukt, is en blijft verdeeld. Het kent geen werkelijkheid dan de leegte, geen droom dan de illusie, geen rust dan in het niets, geen duur dan in de eeuwigheid, en zijn geest zweeft

[p. 1020]

broedende boven de afgrond, smachtend naar het verlossende woord, dat de verdeeldheid zal te niet doen en rechtvaardiging brengen.

Welk een hondenleven, zal men zeggen; maar ook, na enig nadenken: welk een Hercules-leven! Want er is grootheid in deze mistroostigheid, de grootheid van de âme sans ressource, waarvan Paul Valéry in zijn ‘Ode secrète’ gewaagt, van de ziel die geen aarde heeft om zich op te projecteren en moet wachten tot na haar dood haar daden in sterrenschrift aan het uitspansel staan. Zelf vergelijkt Van Vriesland zijn poëzie met ‘in den nacht geboren’ maanlicht.

Zoo, van ijs en licht een
Kunstig eenzaam vuur,
Levend maar gestorven,
Schijnen mijn gedichten
Als een laat verworven
Nutteloos paruur.

Laat de nacht niet hooren
Dat ik om u klaag -
Ik zal u nog vinden
In het blauw bevroren
Licht dat ik tot in den
Zwarten aether draag.

Ik doe opmerken, dat in de vierde regel van dit aangehaalde fragment het werkwoord schijnen niet lijken, maar glanzen, schijnsel geven betekent. Anders zou het woordje als van de volgende regel overbodig zijn, en overbodige woorden komen in de gedichten van Van Vriesland niet voor. Integendeel, - en hierin doet hij weer aan Verwey en Achterberg denken - hij schrikt voor geen afkortingen, omzettingen en elliptische wendingen terug om een zo bondig mogelijke formulering te bereiken.

[p. 1021]

Hij kent niet de schoonheid van het woord, als Werumeus Buning, niet de schoonheid van de zinsbouw, als Aafjes. Zijn kunst is de kunst van het resumé. Alle warmte zet zich bij hem in energie om, en zo bereikt hij, in zijn beste momenten, een waarlijk lapidair te noemen stijl. Regels als:

In het dorsten zelve ligt de dronk...

of als:

Er is geen aarde, alleen hemel en hel...

doen aan als neergeregende stenen, zwaar van verzwegen wijsheid. Het zou geen moeite kosten enige tientallen van zulke uitspraken uit dit boek aan te halen, maar ik zal mij tot nog één voorbeeld beperken en daarbij nog iets geheel anders zo kort mogelijk ter sprake brengen.

Van Vriesland - ik behoef dit wel niet meer toe te lichten - is een individualist, hetgeen zeggen wil dat hij behoort tot de negentiende eeuw. Een zeer vertraagd fin de siècle was oorzaak dat deze eeuw niet voor omstreeks 1930 definitief in de twintigste eeuw overging. Eerst in het midden van de tweede wereldoorlog werden de grondtrekken der nieuwe eeuw duidelijk. De twintigste eeuw - zien we nu - is collectivistisch.

Het strekt Van Vriesland tot onvergankelijke eer, dat hij in 1943 - dus midden in de oorlog - een gedicht schreef dat ‘Bevrijding’ heet. Hij formuleert daarin, drastisch en onverbiddelijk, zoals hij pleegt te doen, de ellende die dan nog heerst, maar de stem is niet langer persoonlijk. De dichter heeft zich met zijn volk in nood en met zijn geschonden land vereenzelvigd. Ziehier een van de kwatrijnen van dit gedicht:

Gedenkt het leed - maar niet om stil te staan;
Gedenkt de schande - maar om voort te gaan
Waar de weg open ligt naar een nieuw leven:
De waardigheid van een bevrijd bestaan.

[p. 1022]

Dit zijn woorden die de huidige lezer tot schaamte brengen. Het is taal, een monument voor gevallenen waardig.

Naschrift - Nog een enkel woord over Van Vrieslands vertalingen. Ik vind het jammer dat ze aan dit boek zijn toegevoegd, want ik kan ze minder bewonderen dan het oorspronkelijke werk. Men vertaalt geen gedichten door slaafs de woorden van het origineel te volgen. De vorm is hoofdzaak, de rest komt vanzelf. Zo heeft Van Vriesland bij de weergave van Valéry's ‘Le Sylphe’ niet doen uitkomen, dat ni vu ni connu een staande uitdrukking is. Vestdijk deed dit wel en zijn vertaling van hetzelfde gedicht, voorkomend in ‘Thanatos aan banden’, is stellig beter. Ook met de hierboven genoemde ‘Ode secrète’ van Valéry is Van Vriesland niet gelukkig geweest. Het gedicht beschrijft de dood van een held wiens lichaam tot rozen wordt ontbonden en wiens werken in sterrenbeelden worden vereeuwigd. Ik maak mij sterk, dat Van Vrieslands vertaling minder gebrekkig was geweest, als hij zich aan het rijmschema had gehouden.