Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Een Frans dichter
Naar aanleiding van Louis Aragon: ‘Le crève-coeur’

Bij toeval komen de oorlogsverzen van Louis Aragon, voor zover zij gebundeld zijn in ‘Le crève-coeur’ (Het hartbrekende), mij onder de ogen. Het is het eerste nieuwe Franse boek, dat ik sedert jaren in handen krijg, het eerste levensteken uit een gesloten wereld. Onwillekeurig denk ik terug aan een appel die ik in de loop van de vorige winter uit de Betuwe ontving. Ik word mij tevens bewust, tegen welk een verarming de Nederlandse schrijver in de oorlogstijd te kampen had, alleen al door gedurende vijf jaar afgesloten geweest te zijn van de Franse letterkunde. Want de Franse letterkunde is altijd het gevoeligste klankbord geweest van het menselijk gemoedsleven. Frankrijk is voor de letteren wat de Betuwe is voor de vruchten. Het kan zijn, dat men een tijdlang aan Californische grape-fruits de voorkeur geeft, maar op den duur zijn kersen en appels onovertroffen. Zo is het met Franse dichtkunst en Franse romans. Het zijn jaarlijkse wonderen uit milde bodem en duizendjarige cultuur.

Louis Aragon is voor mij geen onbekende. Hij is de schrijver van ‘Le paysan de Paris’, dat het moderne stadsleven verheerlijkt. Hij heeft met André Breton behoord tot de leiders van de surrealisten. Voor hem, rusteloos zoeker naar een paradijs binnen in hem, intellectueel dichter uit de school van Arthur Rimbaud, - Aragon vertoont enige overeenkomst met Slauerhoff wiens leeftijdgenoot hij ten naaste bij is -, lagen moderniteit en primitivisme dicht bij elkander. Hij maakte zich los van de surrealisten en trok naar de Zuidzee-eilanden. Hij kwam ontgoocheld terug en sloot zich aan bij de communistische partij. Dit was in 1931. Weldra werd hij wegens anti-militaristische manifestaties gearresteerd, verbleef enige tijd in Rusland, en werd

[p. 967]

vervolgens redacteur bij het links-georiënteerde dagblad ‘Ce Soir’. Toen in 1939 de oorlog uitbrak werd hij opgeroepen. Dit was voor hem, evenals voor velen onzer die even oud of iets ouder dan deze eeuw zijn, de tweede maal dat hij in dienst ging. In de Engelse inleiding tot deze Londense uitgave van Aragons oorlogspoëzie lezen wij nog, dat Aragon in 1939, als bekend communist, in het leger bij een bijzonder gevaarlijke sector werd ingedeeld, waar hij, zoals te verwachten viel, grote moed aan de dag legde. Hij verwierf verschillende onderscheidingen. Van elders kwam ik nog te weten, dat hij samen met de dichter Paul Eluard zich bijzonder verdienstelijk maakte door de samenwerking tot stand te brengen, in 1942, tussen de communisten en de andersgezinde verzetspartijen.

‘Le crève-coeur’ geeft Aragons gedichten van de jaren 1939 en 1940. Men herleeft bij het lezen de eerste twee fasen van de oorlog: eerst het afwachten en de onnatuurlijke stilte, durend door geheel de herfst en de lange winter, van september tot mei; vervolgens aanvangend op 10 mei (op die datum wordt een gedicht onderbroken), de Blitzkrieg, de massa-evacuaties, de rampzalige nederlaag van Frankrijk. Wat is Aragons persoonlijke reactie op deze gebeurtenissen? Het thema, dat in al deze verzen doorklinkt, zet reeds in bij het eerste gedicht van de bundel. Dit gedicht is getiteld ‘Vingt ans après’, titel niet zonder ironie overgenomen van de bekende ouderwetse roman van Alexander Dumas. Na twintig jaar, zegt de dichter, zijn wij weer gemobiliseerd. Wij voelen ons als schimmen uit ons eigen verleden, als spoken op klaarlichte dag. Wij hernemen, alsof geheel het tussenliggende leven van twintig jaar was weggevallen, de gewoonten van ons vorig soldatenbestaan, gewoonten die, tezamen met wapens en uniformen, in de rustkamer op onze terugkomst wachtten.

Nous reprenons après vingt ans nos habitudes
Au vestiaire de l'oubli...

[p. 968]

Alle hoogmoed, alle rusteloze verlangens blijken romantiek te zijn geweest. Er is echter één ding, dat uit het weggevaagde leven overblijft: de geliefde vrouw.

Elle seule surnage...
Et j'attend qu'elle écrive et je compte les jours...

Zo eindigen al deze oorlogsgedichten in aangrijpende liefdeslyriek. Het gedicht ‘Le printemps’ bijvoorbeeld, beschrijvend de nadering der lente in het onwezenlijk frontleven op de Frans-Belgische grens, eindigt met een hartstochtelijke strofe, die aldus aanvangt:

Rendez-moi rendez-moi mon ciel et ma musique
ma femme sans qui rien n'a chanson ni couleur...

Na de nederlaag treedt naast de liefde voor de eigen vrouw, een ander thema op: de stem van het vaderland. De dichter vertoeft dan in Zuid-Frankrijk, in het onbezette gebied. Hij heeft zijn vrouw hervonden, maar hij verneemt een doffe snik in de tuin, een stil verwijt in de wind. Frankrijk roept.

Mon amour j'étais dans tes bras
Au dehors quelqu'un murmura
Une vieille chanson de France
Mon mal enfin s'est reconnu
Et son refrain comme un pied nu
Troubla l'eau verte du silence...

Het laatste gedicht van deze verzameling dateert van oktober 1940. Een volgende bundel, ‘Les yeux d'Elsa’ genaamd en verzen bevattend tot 1942, verscheen te Neuchâtel. Moge het spoedig de weg hierheen vinden.