Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 962]

Klanken uit de muziekwereld

Verschillende klanken bereiken ons uit de muziekwereld. Daar is, in de eerste plaats, een op ruime schaal verspreid anoniem pamflet, dat zich adresseert aan de Nederlandse regering en afkomstig is blijkens zijn inhoud uit de hoek der uitvoerende musici.

De orkest-musici, aldus dit geschrift, leefden vóór 1940 ‘aan den rand van verpaupering’. Dat het salaris van leden van grote symphonie-orkesten tachtig à honderd gulden per maand bedroeg, was geen zeldzaamheid. Maar ook de positie van dirigenten en solisten was verre van rooskleurig, vooral wegens de concurrentie met buitenlandse krachten, waarvoor het publiek uit snobisme en de impressario's uit winstbejag ondubbelzinnig hun voorkeur deden blijken. Hierin kwam verandering na mei 1940, toen het grote publiek na een korte tijd van inzinking, ‘troost en kracht bij de onvergankelijke waarden der musicale schoonheid’ ging zoeken. ‘De concertzalen stroomden vol’, en daarmede ‘ontstond de erkenning van onze Nederlandsche toonkunstenaars’. Dit voordeel van de bezettingstijd wenst het stuk na de bevrijding bestendigd te zien. Instinctief gevoelend dat men, om in deze dagen recht van spreken te krijgen, tot de zuivering moet bijdragen, noemen nu de schrijvers met naam en toenaam vijf solisten en twee impressario's, die zich door collaboratie met Duitse autoriteiten onmogelijk hebben gemaakt, leveren hen als zondebokken uit en richten vervolgens tot de Nederlandse regering het dringend verzoek maatregelen te treffen om een herhaling van de vooroorlogse wantoestanden te voorkomen, wantoestanden, waarvoor de vroegere regering, die kunst geen staatszaak achtte, mede-verantwoordelijk wordt gesteld. Ten slotte wordt ten dienste der overheid een ‘minimum programma’ voorgelegd. Controleinstanties moeten in het leven worden geroepen, subsidies verleend, salarissen gegarandeerd, etc.

Ons heeft de mentaliteit van dit stuk in hoge mate verwonderd.

[p. 963]

Hoe durven lieden, die tien tegen één toetraden tot de z.g. Kultuurkamer en van hogerhand goedgekeurde programma's uitvoerden, lieden dus die in oorlogstijd zondigden tegen de heilige geest van het verzet, thans, bij het eerste glimpje des vredes, zich tot de regering met verzoeken richten? Menen deze kunstenaars waarlijk hun gebrekkige geestelijke houding te kunnen verontschuldigen door voormalige maatschappelijke wantoestanden? Hopen zij eigen smetten te wissen door schuldiger collega's aan te klagen? Zij verraden niet deze collega's, zij verraden zichzelf. Smetteloos is geen kunstenaar die op openbare prestaties tijdens de bezetting prat gaat. Het gehele publieke kunstleven immers diende destijds de vijandelijke propaganda. Met instemming citeren wij hier enige passages uit een brief, die de bekende musicus en schrijver Lou Lichtveld naar aanleiding van het hierboven geresumeerde pamflet tot ons richtte.

‘Er is’ - aldus Lou Lichtveld - ‘in de illegale pers bij herhaling op gewezen, hoe verkeerd het geweest is, dat zoo vele kunstenaars hebben meegewerkt tot het instandhouden van ons kunstleven. Onder het mom de belangen van de Nederlandsche kunstenaars en van het publiek te dienen, stimuleerden de bezetters het concert- en theaterleven, zoowel om naar buiten den schijn te bewaren dat hier alles zijn gewonen vreedzamen gang bleef gaan, als om onze kunstinstellingen, kunstenaars en publiek ongemerkt met nazi-opvattingen te infecteeren en langs geleidelijken weg te nazificeeren... Ongetwijfeld heeft een groot deel van ons vroegere tooneel- en concertpubliek ingezien, dat een consequente houding van verzet leiden moest tot een zich onthouden van het bezoek aan openbare voorstellingen en concerten. Maar niettemin zijn de zalen niet leeg gebleven. Te velen hebben het zelfs niet tot het geringste offer, dat elk verzet met zich meebrengt, kunnen brengen. Zij gingen rustig naar schouwburg en concert-zaal, steunden de doorwerkende kunstenaars in hun waan, dat kunst met politiek niets uitstaande heeft, en bevorderden de pogingen der Duitschers het kunstleven hier allengs naar Duitsche leest te schoeien. Het zal dan ook zeker niet

[p. 964]

aan de creditzijde van de geschiedenis van ons volk tijdens de bezettingsjaren kunnen worden aangemerkt, dat het concerten theaterbezoek na Mei 1940 eer toe- dan afgenomen is...’

Over de punten van het ‘minimum-programma’ der adressanten schrijft Lichtveld:

‘Ook al kan men enkele punten van het pamflet onderschrijven, het geheel mist de waardigheid, breedheid van inzicht, doelbewusten geest, dien men van een actie voor verbetering van de kunst en de positie van den kunstenaar verwachten mag. Vooral nu er in de kringen der kunstenaars, naar ons bekend is - (Lichtveld doelt hier op de Federatie van Beroepsverenigingen van Kunstenaars, een nieuwe bond van kunstenaars die het gehele kunstleven omspant en die in oorlogstijd werd voorbereid) -, doorwerkte plannen bestaan om door onderlinge samenwerking van allen te komen tot hechter beroepsorganisaties en goed gefundeerde en regelmatige contacten tusschen deze organisaties en de overheid, lijkt het ongewenscht zich door kleine groepjes of door pogingen van enkelingen die straks een rolhopen te spelen, op zijpaden te laten leiden...’

Hiermede achten wij het pamflet voldoende besproken. Nog een enkel woord moet ons uit de pen naar aanleiding van de muziekliefde van ons volk, speciaal sinds 1940.

Deze muziekliefde voor zover zij waarachtig, ideëel en principieel was, heeft zich niet bij openbare uitvoeringen aan de dag gelegd. Zij viel in het verborgen te bespeuren, bij clandestiene bijeenkomsten, bij huisconcerten. Daar, en niet in de concertzaal, heeft tijdens de bezetting de muziek gebracht wat de muziek brengen kan. Om de lezer een indruk te geven van de merkwaardige waarde der huisconcerten, maken wij dankbaar gebruik van een brief, die de concertzangeres Johanna de Geus ons schreef.

Na haar dank uitgesproken te hebben jegens de particulieren, die van hun woning een kunstcentrum maakten vervolgt Johanna de Geus:

‘Het is van niet geringe beteekenis, dat althans een aantal

[p. 965]

kunstenaars en een groep muziekgevoelige menschen vijf jaar lang bevrijd is geweest van den handelsgeest, die het kunstleven overwoekerde en bedierf. Vijf jaar zonder reclame, zonder leugens, zonder ophakkerij! Dat kon alleen de kunst en de zuivere verhouding tusschen vertolker en hoorder bevorderen. Wij hebben weer geweten hoe het ten tijde van Bach, van Haydn, van Schubert is geweest. Wij waren nagenoeg in dezelfde omstandigheden; alleen ontbraken de aartshertogen, de keurvorsten, hun ducaten en hun feestdisch; maar de ongemakken van het reizen en van de verlichting waren er, en... er was de ernst en het genot van musiceeren in kleinen kring, alleen om der wille van de muziek, alleen uit honger en dorst naar een andere, betere wereld; uit werkelijke behoefte om de hel van het dagelijksch leven te vergeten in iets beters.’

Enkele huizen in Den Haag, enkele gedenkwaardige avonden worden herdacht. Maar ook naar de uithoeken van ons land reisden de kunstenaars.

‘Ik denk aan de families in Gelderland, die voor een grooten kring van omwonenden concerten organiseerden en daarbij grooten hartelijkheid en gastvrijheid tegenover de kunstenaars betoonden (Ja, daar ontbrak zelfs de feestdisch niet!). De stoomtram van Doetinchem, die een clandestien tochtje maakte om de muziekliefhebbers langs de lijn op te halen; weet u het nog, bewoners van den Achterhoek? Dat was in 1941. Den laatsten winter werden het middagen, maar altijd zagen de menschen kans er te komen, gemiddeld een veertigtal en misschien hebben wij kunstenaars er minstens evenveel van geleerd als onze hoorders.’ En zij besluit:

‘Het is niet zoo'n dwaas idee geweest van Beethoven, dat er een fonds moest zijn, waarvan de kunstenaars konden leven, bijeengebracht door muziekliefhebbers, en dat de kunst zelf om niet moest worden gegeven. Er zouden dan misschien een massa halve kunstenaars verdwijnen, en ook een aantal voor wie het geld belangrijker was dan de kunst, maar die er overbleven, zouden menschen van karakter zijn. En hebben wij in dezen tijd

[p. 966]

niet geleerd, dat karakter onmisbaar is naast praestatie en zelfs: toetssteen van praestatie?’