Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

I.P. de Vooys
‘In het midden van Verwey's dichterschap’

Dit boekje is een heruitgave van drie uitvoerige tijdschriftartikelen, welke I.P. de Vooys, respectievelijk in 1905, in ‘De Kroniek’, in 1908 en in 1912, in ‘De Beweging’, schreef naar aanleiding van het verschijnen van Albert Verweys dichtbundels ‘Uit de lage landen bij de zee’ (verschenen 1904), ‘Het blank heelal’ (verschenen 1908) en ‘Het levensfeest’ (verschenen 1912 in Verzamelde gedichten III).

De titel waaronder deze drie studies voor het eerst thans in boekvorm uitkomen, is bijzonder gelukkig gekozen. Inderdaad vormt het tijdperk tussen de jaren 1904 en 1912 juist het ‘midden van Verwey's dichterschap’. Want ook voor Verwey is het jaar 1903, het jaar der van zulk een enorme culturele invloed geweest zijnde spoorwegstaking, het jaar waarin de jeugdperiode definitief wordt afgesloten. Voorbij het tintelend idealisme, voorbij tevens de na lang innerlijk leed bevochten realistische illusie; voorbij de jaren van ‘pure droom’ en die aan ‘overgave aan het leven’. Wat zich aandient is een synthese, een aanvaarding van Zelf en Wereld op een gezamenlijk hoger plan, een uitbeelding in symbolen van de verre maar onaantastbare lotsverbondenheid tussen Ik en Heelal, tussen Persoon en Menigte.

[p. 960]

 

In gedachten was ik bij hen,

 

Met mijn hart was ik altijd daar

 

Waar het volk bewoog, die ik ken

 

In elk gonzen, in elk gebaar...

Aldus Albert Verwey in 1904. In 1905 wordt ‘De Beweging’ opgericht. De voornaamste letterkundige medewerkers zijn Frederik van Eeden, met het tweede deel van De kleine Johannes, en Van Schendel. Het symbolisme wordt bewuster en daarmede artistieker. De wereldbeschouwing komt van een menselijk stadium in een dichterlijk stadium. Het is niet langer de gevoelige Persoon, het is de dichtende Dichter die met de Menigte medeleeft. Leg naast het bovenaangehaalde, uit 1904, het volgende uit ‘Het levensfeest’ van 1912, en het onderscheid, hoop ik, zal u duidelijk zijn.

In volle stad, in 't hooge huis
Waar onder me ik niets zag dan daken,
Zat ik mijn kleine lied'ren maken.
Van ver - een zee - was 't volksgedruis.

Toen kwam een man, die voor mijn dis
Zich opstelde en hij lachte schamper
En zei: gij zijt de ware kamper
Voor 't volk dat ginds ellendig is.
Een waardig leven is dit amper.

Ik schreide en ik werd voelbaar bleek.
Ik sprak: hoort gij de volkszee deinen?
Haar golving leeft in deze lijnen
En met haar branding hield ik streek.

Aldus Albert Verwey in 1912. Twee jaar later breekt de wereldoorlog uit, en hiermede is hetgeen I.P. de Vooys terecht ‘het midden’ noemt afgesloten. De periode van het ‘zegevierend’

[p. 961]

dichterschap, bekroond door de uitgave der Verzamelde gedichten, is voorbij. Een nieuwe, laatste periode vangt aan: die van het ‘strijdende’ dichterschap. De kritieken worden gebundeld, het tijdschrift opgeheven, het hoogleraarsambt aanvaard.

Voor alwie dieper door wil dringen tot het verstaan van Verweys midden-periode, zijn deze artikelen van I.P. de Vooys volstrekt onmisbaar. De Vooys was mederedacteur van ‘De Beweging’, was bovendien in die jaren een intiem vriend van Verwey. Elk dezer drie studies geeft van de dichtbundel, waaraan zij zich wijdt, een overzicht niet alleen, maar tevens een helder commentaar op de afwisselende reeksen beelden die zich in onderlinge betrekking verduidelijken en verdiepen. Want - het is overbekend - Verwey schreef geen gedichten, maar reeksen gedichten. Een interpretatie van Verweys arbeid uit zulk een belangrijk tijdperk en door zulk een fijne en deskundige geest als I.P. de Vooys, kan niet anders dan uiterst welkom zijn. Waren deze drie studies, in de jaren dat zij verschenen, gevoelige beschouwingen, thans verkrijgen zij, door hun gezamenlijke verschijning, het karakter van een beginselverklaring.

Deze beginselverklaring schijnt zich te richten, volgens de ‘verantwoording’ die de uitgeefster aan het boekje vooraf doet gaan, tegen Vestdijks werk ‘Albert Verwey en de idee’. Toegegeven zij, dat Vestdijk een geheel andere kijk geeft op de opeenvolging en samenstelling van Verweys gedichtenbundels. Maar wie is competenter? Hij die van Verweys werk ook de laatste periode overziet, - hetgeen De Vooys in 1912 nog niet doen kon, - of hij die Verwey zo van nabij gekend heeft, hetgeen Vestdijk niet ten deel is gevallen? Wie was competenter, Petrus of Paulus?

Ieder oprecht bewonderaar van Verweys levenswerk zal erkennen dat zowel door De Vooys als door Vestdijk een hoeksteen gelegd is, en door beiden niet meer, maar ook niet minder, dan dat.