Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 955]

Het hart op de tong in 101 brieven van Nederlanders
Samengesteld en toegelicht door Dr. W. Gs. Hellinga

Een innemend boek. Het heeft mij reeds enige avonden beziggehouden en op allerhand gebied te denken gegeven. Het bestaat uit een verzameling van 101 brieven van Nederlanders in de laatste vier eeuwen (de oudste brief is van 1528), brieven geschreven in momenten dat ‘het hart op de tong’ ligt en ‘de pen sneller gaat dan de controleerende gedachte’, momenten waarin men kleur bekent, verantwoording aflegt, terechtwijzingen geeft of terugwijst, liefde betuigt, in nood verkeert, momenten waarin men iets schrijft om iets anders niet te schrijven en zich nochtans verraadt, of, als zo vaak in gelegenheidsbrieven, die doorgaans uit plicht en met verveling geschreven worden, waarin eensklaps de hand uitschiet en onverhoeds een tierlantijn maakt die boekdelen zegt. De ruim 80 schrijvers dezer 101 brieven - welk een voorstudie heeft dit werk vereist! - zijn voor het merendeel bekende Nederlanders als Johan de Wit en Abraham Kuyper, Bellamy, Beets en Bilderdijk, Sonoy en Oranje, Hooft, Van Looy en Van Eeden, of zij maken deel uit van de kring van een bekend Nederlander, zoals Maria van Reigersbergh, de gezusters Huygens, Tesselschade en Caroline de Clercq. Nu heeft Dr. Hellinga - en dit is het aantrekkelijke van zijn boek - de brieven niet chronologisch gerangschikt, maar groepsgewijze, volgens het zielkundig ‘moment’ dat de brief inspireerde. Zo krijgen we groepen als ‘Op eigen verantwoording’, waarin beslissingen worden meegedeeld, ‘Hemel en aarde’, waarin godsdienstige overtuigingen worden aangeroerd, ‘Brieven in nood’, brieven ‘Van vrijen en flirten’, ‘Den dood beërvend’, veertien groepen in totaal, telkens gevolgd door een korte nabeschouwing van de samensteller met enkele historische toelichtingen en een levendig schetsje van het gemarkeerde ‘moment’. Ziehier de samenstelling van dit - ik herhaal - innemende boek, dat, met authentieke stukken, met onvervalste ‘documents humains’, een typerende doorsnede geeft

[p. 956]

van onze Nederlandse volksgeaardheid. Wie oren heeft om te horen en ogen om te zien, leest een kenmerkende roman van het mannenhart in Bakhuizens brief aan Bake, over zijn kwijnende verloving met Truitje Toussaint, gelegd naast zijn brief aan Bussemaker van een half jaar vroeger, over zijn popelende verliefdheid op Julie Simon; ziet het huisgezin leven in de brieven van Hugo de Groots vrouw aan haar kinderen; hoort de vrome bidden, in Coornhert, de broederschap zich verkwikken, in Jan Luiken, de vriend opkomen voor zijn vriend, in Frederik van Eeden; hoort de politicus denken, de partijganger beramen, de jeugd zorgeloos kwetteren en heimelijk zuchten; ziet in bedankbriefjes, als die van Van Baerle, een Hollands landschap met buiig weer, waarin de wandeling werd ondernomen, of, als in die van De Schoolmeester aan Van Lennep, een kleinsteeds hotelletje in Amsterdam; hoort de steun die een vrouw haar man kan geven in Anne Busken Huets brief aan Potgieter, als Busken Huet en Potgieter de Gidsredactie verlaten; ziet, in de treffende brieven van Vincent van Gogh over zijn conflict met Mauve naar aanleiding van het model ‘Sorrow’, dat er nergens als in Holland tussen groot en betrekkelijk-groot zulk een diep en hemelsbreed onderscheid bestaat.

Behalve de hoedanigheid, een doorsnede te geven van intiem Nederlands leven, geeft dit boek ongewild een stijlgeschiedenis. Dr. Hellinga is taalkundige. Vermoedelijk werden deze brieven bijeengebracht om als materiaal te dienen voor een toekomstige studie, waarin de bouw onzer taal zal blootgelegd worden. Zoiets schemerde mij althans als een mogelijkheid voor ogen, toen ik brieven naast elkander afgedrukt zag met zoveel tijdstussenruimte onderling. Maar wat ook het plan van Dr. Hellinga zijn moge, wij zijn hem dankbaar de gegevens voor zulk een werk aantrekkelijk gemaakt te hebben voor een breder kring. Dit eist beheersing der stof, en een lenige gulheid van geest die onder vakgeleerden vrij zeldzaam is.