Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 952]

Gerard Walschap
‘Bejegening van Christus’

Hoe Christus op aarde bejegend werd, wij weten het allen: herders en vissers geloofden, heren en priesters gedoogden niet dat de oude wet vervuld werd.

Gerard Walschap, de schrijver van ‘ Adelaïde’ en ‘ Carla’, wiens breuk met kerk en klerikalisme, in boeken als ‘ Sibylle’, met enig gerucht gepaard ging, heeft thans een novelle geschreven spelend in Jezus' dagen in het Heilige Land. Ik zou mij sterk moeten vergissen als dit boek niet voort was gekomen uit de behoefte tot uiteenzetting: niet ik ben de afvallige, maar gij, rijkaard, en gij, zelfgenoegzame priester, die Jezus' Nieuwe Voorschrift eerst aanvaard hebt nadat gij het de starheid hadt gegeven van de oude wet. Walschap doet dit echter niet, als Renan deed, of Barbusse, door een menselijke belichting van Jezus' figuur, maar veeleer op een wijze die in de verte doet denken aan de beroemde Christuslegenden van Selma Lagerlöf. De hoofdpersonen van zijn boek zijn Ahasverus, de Wandelende Jood, hier Asveer genaamd, en Nicodemus, de tot Jezus' leer overhellende Farizeeër, die in het bijbelverhaal 's nachts aan Jezus een bezoek brengt.

Ahasverus, volgens de voorstelling van Walschap, was grootgrondbezitter in Judea. In zijn gebied viel Bethlehem, en het waren zijn herders die in zijn stal de geboren Verlosser vonden en aanbaden. De verstokte rijkaard echter, zelf kinderloos gebleven, - zijn vrouw pleegde zelfmoord, - rancune gevoelend tegen alle ouders sinds zijn poging een kind aan te nemen mislukte, acht het Kind, dat hij in zijn stal ziet, een kind als ieder ander en sommeert de herders naar het veld terug te gaan. Er dreigt even verzet en oproer, maar reeds heeft de invloed die van het Kind uitstraalt de herders bijgebracht geen geweld te gebruiken. Zij hervatten zwijgend hun werk. Dan komen de Drie Koningen, die, ongastvrij ontvangen door Ahasverus, zich op hem wreken door al zijn herders en knechten vrij te kopen

[p. 953]

en naar andere werelddelen met zich mee te nemen. Ahasverus blijft alleen op zijn langoed achter, en, geen arbeiders meer krijgen kunnend, verkoopt hij zijn landerijen en vestigt zich te Jeruzalem. Daar bespot hij Jezus als deze voorbijkomt op weg naar Golgotha. Terstond drijft een blinde woede, een onverzadigbare dorst naar wreed-zegevierend en onmenselijk Recht hem de stadspoorten uit. Hij is de Wandelende Jood geworden.

Is Ahasverus de kapitalist, de plutocraat, - er worden genoegzame moderne toetsen aan zijn gestalte gegeven om deze termen te wettigen, - Nicodemus, de tweede hoofdpersoon uit Walschaps boek, is de door zijn eigen rijkdom gepijnigde geest, de twijfelende kamergeleerde, de verzakende priester, die de structuur aller dogmata als leugens doorziet en terughunkert naar volksleven, waaruit hem echter zijn intelligentie gebannen houdt, hem hoogstens toestaande als toeschouwer getuige te zijn. Na een mislukte verloving, waarmee hij zijn priesterloopbaan verbeurt en door zijn eigen volk wordt uitgestoten, omringt hij zich met het plebs aller naties, Grieken, Boeddhisten, Arabieren, het schuim der aarde. Zijn huis wordt een asiel van paria's van elke gezindte. Hij krijgt zodoende gelegenheid alle godsdiensten te doorgronden, telkens elk geloof doorziende en benijdend, telkens heviger lijdend aan de eigen twijfel. Spoedig komen ook de eerste Christenen binnen, paupers als de overige gasten. Maar hun verhalen over Jezus boeien hem. Hij verneemt dat Jezus predikt voor het volk, blinden geneest, melaatsen reinigt, doden opwekt, broden vermenigvuldigt, stormen bedaart. Nicodemus overtuigt zich door navraag en onderzoek - want hij neemt niets op gezag aan - van de waarheid dezer wonderen, en, na van Jezus' prediking in de Tempel getuige geweest te zijn, besluit hij Hem 's nachts te bezoeken en Hem zijn twijfel voor te leggen. De schrijver blijft ons helaas Jezus' antwoord schuldig. Maar zoveel is zeker, dat als korte tijd daarna Nicodemus door zijn ongeletterde huisgenoten gevraagd wordt in Jezus' proces als godgeleerde bijstand op te treden, Nicodemus weigert. Hij benijdt Jezus de geloofskracht

[p. 954]

die de dood overwint. Welnu, Hij sterve. En als Nicodemus op Golgotha staat, zonder de knie te buigen, en hoort dat Jezus gezegd heeft op de jongste dag terug te zullen keren, weet hij dat hij zal moeten twijfelen tot de jongste dag.

Walschap heeft hoger gegrepen dan Selma Lagerlöf maar minder bereikt, omdat zijn aandacht verdeeld was. Het ging bij hem zowel om het zielsproces zijner hoofdpersonen, als om een voorstelling van Jezus' invloed, terwijl het Selma Lagerlöf alleen om het laatste te doen is. Selma Lagerlöfs thema is bekering, dat van Walschap rebellie. Walschap heeft het zich moeilijker gemaakt dan Lagerlöf. Hij liet zijn twee hoofdpersonen niet gescheiden, hij heeft getracht ze te verbinden, en wel door de twee verhalen, hierboven weergegeven, tot één verhaal te maken. Het bindmiddel dat hij daartoe heeft aangewend, dat namelijk Ahasverus en Nicodemus te Jeruzalem overburen zijn, is kunstmatig en onvoldoende. Op geen enkele wijze zijn beide figuren in elkanders lot en leven betrokken. Het enige middel om hen in verband te brengen was een markanter uitbeelding geweest van Jezus' figuur, die hij echter zo traditioneel mogelijk houdt. Het blinde herdertje Johannes, eerst bij Ahasverus in dienst, later in huis bij Nicodemus, heeft niet het formaat deze functie te vervullen. Daartoe was een groter gestalte nodig.

Tegen deze tekortkoming, wegen tal van gelukkige vondsten op. Een gevoelige bladzijde is de beschrijving van Ahasverus' komst in de stal, waar de herders Maria in het huishouden behulpzaam zijn. Uitstekend geschetst zijn de twee Griekse gedroste matrozen, bij Nicodemus als lijfwacht in dienst. Deze matrozen zijn geboren politici. Als zij de grote toeloop om Jezus zien, doen zij aan Nicodemus het voorstel, Jezus vooral te raden zich niet tegen Rabbi en Romein tegelijkertijd te keren. Volgens hen deed Jezus beter, eerst met hulp van de Romein de Rabbi het gezag te ontnemen, en dan met het volk de Romein uit het land te jagen.

Jezus' koninkrijk echter bleek niet van deze wereld.