Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Dante Alighieri
‘De hel’. Nederlandse vertaling door Frederica Bremer, met inleidende verklaringen naar aantekeningen van Wilhelmina Kuenen

Wilhelmina Kuenen was een dier fijnzinnige, van nature hoogstaande vrouwen, wie beschaving is ingeboren, zoals een bloem krachtens haar wezen kleur bezit. Ik heb het voorrecht gehad haar enige malen in Italië te ontmoeten, het land van pure geestkracht, zoals zij zeide, en ik herinner mij haar als een vrouw voor wie kennis niet diende tot persoonlijke opschik, noch tot strijdmiddel, maar ter bereiking van een klimaat waarin zij aarden kon. Een bijna onvrouwelijke vrouw dus; zeer vrouwelijk in dit opzicht, dat zij de rijkdom van haar kennis verborgen hield tot zij door een belangstellende vraag werd gewekt. Denk niet dat zij enkel een geleerde vrouw was. Zij hield hartstochtelijk veel van spelen met de ‘bocci’, een Italiaans tuinspel, dat het midden houdt tussen kegelen en croquet. Ik wist dat ze in Rotterdam 's winters cursussen gaf over Dante en Plato. Ze kwam naar Italië om de geplaveide straten van Florence te zien, de ronde heuvels van Toscane, de vuurvliegen, de cipressen, de talloze details van het Italiaanse landschap, bij het noemen waarvan zelfs de strenge stem van Dante bewogen geraakt.

Mej. Frederica Bremer heeft tot de groep behoord die gedu-

[p. 949]

rende de wintermaanden Wilhelmina Kuenens cursussen volgde. Na mej. Kuenens dood bleek er, behalve een onuitwisbare herinnering, een ‘concrete nalatenschap’ te bestaan: mej. Kuenens op schrift gestelde algemene inleiding tot Dante, haar inleidingen tot de canto's afzonderlijk, met historische gegevens, mythologische verklaringen, etc. ‘De vraag deed zich voor’, schrijft mej. Bremer in haar voorrede tot deze nieuwe Dante-uitgave, ‘hoe kunnen wij bewaren? Hoe kunnen wij dat wat ons rest aan aanteekeningen en herinnering nog vruchtbaar maken, opdat het nog velen bereike, en opdat haar missie worde doorgegeven? De kern van het werk, de Dante-verklaring, die de Commedia geheel toegankelijk maakt voor onzen tijd, lag voor ons in haar aanteekeningen; ook waren er onze eigen aanteekeningen van den cursus. Was het gerechtvaardigd deze uit te werken tot een boek?’

De verschijning van dit boek toont dat deze vraag bevestigend beantwoord werd. De verwezenlijking had echter nog veel voeten in de aarde. - ‘Bij haar cursussen’, aldus mej.Bremer, ‘ging mejuffrouw Kuenen uit van den Italiaanschen tekst, wetende dat het diepste en hoogste, al het niet meer met woorden zegbare, bij den dichter zich uit in het rhythme, den klank zijner verzen, en dat dat onvertaalbaar is...’ - Niettemin was tijdens de lessen een vertaling onontbeerlijk. - ‘Daarom’, vervolgt mej. Bremer, ‘vertaalde mej. Kuenen, na getracht te hebben de schoonheid der Italiaansche verzen te doen hooren, steeds à vue. Van die vertaling heeft zij nooit iets opgeschreven. Dit maakte een nieuwe Hollandsche vertaling noodzakelijk; geen der mij bekende Hollandsche vertalingen’, aldus mej.Bremer, ‘is er op berekend, zóó direct, als een letterlijke vertaling, naast den Italiaanschen tekst gelegd te worden.’

Dit is inderdaad volkomen juist. Al onze bestaande Dante-vertalingen in proza, in rijmloze of rijmende verzen, waren min of meer zelfstandige prestaties, die zich ten doel stelden onafhankelijk van het oorspronkelijke gelezen te kunnen worden. Wij bezaten naar mijn weten tot dusverre nog niet een

[p. 950]

dienende vertaling, een vertaling naast het origineel als leeshulp afgedrukt, die woord voor woord, althans zinsnede voor zinsnede, de tekst letterlijk volgde, zodat al wie over een gymnasiumkennis van Latijn en Frans beschikte en een blauwe maandag aan Italiaans gedaan had, zoals ik en talloze andere Nederlanders, Dantes verzen zonder veel moeite zelf kon lezen. Wij bezaten zulk een ‘aangename editie’, om met Dr. Tenhaeff te spreken, tot dusverre naar mijn weten niet.

Welnu, mej. Bremer heeft voorzien in deze lacune. Men vindt hier, voorafgegaan door mej. Kuenens inleiding, de Italiaanse tekst met een woordelijke vertaling daarnaast, voorts aantekeningen van de hand van mej. Kuenen bij de aanvang van ieder canto, waaraan nog enkele noten door mej. Bremer toegevoegd werden, meestal ontleend aan de standaard-uitgaven van Scartazzini en The Temple Classics. Ten slotte enkele regels voor de uitspraak van het Italiaans; waarbij een enkele wenk aangaande het scanderen van Italiaanse verzen, die meer klinkers verbinden dan in onze verzen gebruikelijk is, m.i. niet geheel overbodig zou geweest zijn. De uitgave is ook uiterlijk keurig verzorgd, en het is te verwachten dat dit boek voor veel Nederlanders binnen korte tijd de ‘aangename editie’ van de Commedia zal zijn.

Een enkel woord over de inleiding van mej.Kuenen. Zij brengt zeer op de voorgrond de allegorische zijde van de Commedia, de ethische strekking. Dante heeft stellig, gezien zijn brief aan Can Grande, ook zulk een bedoeling met zijn werk gehad. Is de Commedia, strikt genomen, een epos? Neen, in zover het een persoonlijke beleving beschrijft en er een ‘ik’ in optreedt. Deze ‘ik’ is echter niet de dichter, het is ‘de mens’, het is zelfs ‘een mens’, of ieder onzer; dat wil zeggen, ieder onzer die de titel ‘mens’ waard is en de verplichting voelt met zijn rede en wil (‘il ben dell' intelletto’) naar volmaaktheid te streven. Ieders leven is een reis door Hel, Louteringsberg en Paradijs. Er is geen andere weg tot de Visio Dei, en zalig zijn de reinen van hart, die dit letterlijk opvatten en rechtstreeks voortgaan, want

[p. 951]

zij zullen God zien. Dante was echter noch rein van hart, noch arm van geest. Hij verdwaalde in het ‘duister woud’ waarin ieder verdwaalt die onrein is en op geestesrijkdom aanspraak maakt. Hier vangt zijn mystieke reis aan, en in zoverre het gedicht een persoonlijke ervaring is en blijft, is het inderdaad, strikt genomen, niet episch te noemen. Maar het menselijk lot heeft een tegenspeler. Men kan het gedicht ook zo lezen dat het ‘ik’ (de mens, of een mens) niet subject is maar object. De hoofdpersoon die in het gedicht dan handelend optreedt is de Goddelijke genade, die, als een lichtstraal uit het zenith des hemels, omlaagschietend langs Maria, Santa Lucia, Beatrice en Vergilius, de in het duister woud verdwaalde bereikt om hem te redden, en om hem stap voor stap omhoog te voeren, met als gidsen Vergilius, Beatrice en Sint Bernard, tot het beginsel aller liefde en het eind aller wijsheid. Zo bezien is de ‘ik’ slechts een nietig voorwerp en is geheel het gedicht een zuiver-epische lofzang op de daden der genade, die in elk mens van goede wil een oude wereld doet ondergaan en een nieuwe geboren worden.

Aldus meen ik, in het kort, mej.Kuenens beschouwingen te mogen samenvatten. Haar inleiding bevat voorts een wel zeer beknopt overzicht van Dantes leven. In compensatie citeert zij echter de bekende passage uit de kroniek van Villani, Dantes buurman in Florence, die hem dus van nabij gekend moet hebben. Het is verrassend hoeveel gegevens deze dagboekbladzijde bevat omtrent Dantes positie te Florence, zijn verbanning, zijn publiek optreden daarna, in de jaren dus dat hij aan de Commedia werkte. Bovendien geeft Villani zijn indruk van Dantes karakter, evenzeer treffend als beeltenis als het beroemde portret in de Borgello, aan Giotto toegeschreven, dat men als frontispice in mej. Bremers boek afgedrukt vindt.

Terwijl ik deze aankondiging schrijf, verneem ik dat mej. Bremer het tweede deel der editie, de Louteringsberg, heeft doen verschijnen. Zodra ook het Paradijs verschenen zal zijn, kom ik op deze uitgave nog eenmaal terug.