Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Prof. Dr. N.B. Tenhaeff
‘De wereld van Dante’

Nimmer is mij een helderder woord ter kenschetsing van de gehele figuur van Dante onder ogen gekomen dan een vergelijking met Noach: hij is de vader van een nieuwe wereld, aan wie hij de wijsheid en ervaring van een oude wereld overdraagt.

Professor Tenhaeff is historicus, is vakman, en hij heeft, als goed man van zijn vak, schroom gevoeld toen hij de taak op zich nam, voor de reeks ‘Uit leven en wetenschap’, een deeltje te leveren over een zo universeel genie als Dante. Hij heeft getracht deze schroom te overwinnen door aan zijn boekje (in de inleiding schrijft hij: ‘het zij en blijve... máár een boekje’) een uitzonderlijke, enigszins kunstzinnige vorm te geven. Hij wenst het werkje namelijk beschouwd te zien ‘als een kleine triptiek’. Elk der drie hoofdstukken bedoelt een paneel te zijn van ‘een openstaand altaarluik der Historie’. Het eerste hoofdstuk, linkerpaneel, geeft een kort overzicht van de inhoud der

[p. 946]

Commedia, Dantes tocht door Hel, Louteringsberg en Paradijs. Het tweede hoofdstuk, middenpaneel, beschrijft Dantes tijd, de politieke verwikkelingen zijner eeuw, de economische kenteringen die zich voltrokken, het geharrewar tussen Welfen en Ghibellijnen, Zwarten en Witten, troebelen, zoveel overeenkomst vertonend met onze Hoekse en Kabeljauwse twisten. Het derde hoofdstuk ten slotte, rechterpaneel, geeft ‘de spiegeling in den dichter’, Dantes levenshouding, politieke idealen, Dantes oordeel, profetisch oordeel over zijn tijd, zijn boodschap aan de mensheid. Zodoende, met deze driedeling, wil professor Tenhaeff ons in kort bestek voor ogen voeren de epische, de historische, de didactische elementen van Dantes onvolprezen Commedia, door een bewonderend nageslacht, lang na de dood des dichters, met het epitheton ‘divina’ aangeduid.

Al zwijgt Dr. Tenhaeff over de minnaar en mysticus Dante, over de schrijver van La vita nuova, over de theoloog en taalfilosoof Dante, over Dantes plaats in de literatuur, zijn versvorm, vrienden en invloeden, zodat zijn werk juister ‘het tijdsbeeld der Commedia’ dan ‘de wereld van Dante’ zou kunnen heten, - de opzet van zijn boekje dwingt respect af. Wat de uitvoering betreft, er zijn, vooral in het geschiedkundig hoofdstuk, dat als het middenpaneel van een echte triptiek juist de omvang inneemt der beide zijluiken samen, wonderen verricht van beknopte en aanschouwelijke vermelding. Hier bevindt de geleerde zich op eigen terrein, maar niet aan ieder is het gegeven zoveel feiten overzichtelijk bijeen te kunnen brengen, zonder dat het een droge opsomming wordt. Hier helpt hem zijn stijl, een levendige, colloquiale ‘staccato’-stijl, die niet voor een gemeenzame, soms wat al te gemeenzame uitdrukking terugdeinst. Inderdaad, deze stijl, die doet denken aan iemand die snel voor zich heen praat en onderwijl met de hand op een bord figuurtjes tekent ter illustratie van het gezegde, slaagt erin, in dit middenhoofdstuk, een bont tijdstafereel te ontwerpen dat men tegelijkertijd hoort en ziet. Maar wat hier een deugd is, is elders een belemmering. In de ‘zijluiken’ werkt deze stijl te

[p. 947]

brokkelig, en dit is de reden dat ‘Het vizioen’ en ‘De spiegeling in den dichter’ minder geslaagd aandoen. Noch de berekende bouw der heldere Commedia, noch Dantes strak leven en lijnrechte persoonlijkheid zijn met onrustig vlietende zinnetjes te schetsen. Er treden dan, door de haastige verkorting, onjuistheden op, waardoor het werk van Dante, dat, hoe massaal ook, uit eindeloze finesses bestaat, geen recht gedaan wordt. Een enkel voorbeeld. - ‘In den Zonnehemel heeft de H. Bonaventura’, schrijft Dr. Tenhaeff, ‘den rechtmatigen lof gezongen van de Apostelen der armoede, sint Dominicus en sint Franciscus.’ Hier treden, genoopt door overijling, - want de schrijver wil in een volgende alinea Dantes onverbiddelijk oordeel doen horen over twee pausen, maar geeft nu eerst nog een staaltje, om het contrast te doen uitkomen, van Dantes vermogen tot verheerlijking, - hier treden, uit overijling, twee onjuistheden op. Ten eerste is Sint Dominicus niet de apostel der armoede. Dante noemt hem veel juister ‘de heilige kampvechter’, ‘de waakzame wieder’, ‘de zendeling’, ‘de grote geleerde’. Ten tweede is het niet de H. Bonaventura, die in de Zonnehemel de lof zingt van Sint Franciscus, maar de H. Thomas van Aquino. Zo wordt Franciscus dus geprezen door een Dominicaan, nl. Thomas van Aquino, en Dominicus door een Franciscaan, nl. Bonaventura. En het is deze uitwisseling van lofzangen over en weer tussen de beide wedijverende orden die de verheven schoonheid teweegbrengt van zang XI en XII van het Paradijs.

Men schrijve zulk een detail-fout toe aan de stijl. Er viel schroom te overwinnen. Overwonnen schroom slaat wel eens over tot bluf. Hoe het mogelijk is dat men de schepper van een taal, als Dante genoemd mag worden, een adjectief meegeeft als ‘ueber-menschelijk’, zou mij zonder dit zielkundig verschijnsel een raadsel zijn.

Men leide uit deze enkele opmerkingen niet af, dat Dr. Tenhaeff geen oprecht Dante-liefhebber is. Integendeel. Zonder twijfel behoort Dr. Tenhaeff tot het volk, verspreid over alle

[p. 948]

volkeren der aarde, voor hetwelk Dante een bestanddeel des levens is. Men ziet dit terstond uit een noot op blz. 11, waarin hij verklaart Dantes verzen in zijn boekje aan te halen ‘naar de mij aangename editie in The Temple Classics’. Een eigen, vertrouwde editie te hebben, - welke editie dit is, is bijzaak - kenmerkt de levenslange lezer en bewonderaar van Dante. En zij allen hebben ervaren, evenals de toerist die het massief van de Mont Blanc bestijgt, dat naarmate men hoger komt de top hoger en ongenaakbaarder wordt.