Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Begin van een openingsrede
Uitgesproken als voorzitter van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde op de jaarlijkse vergadering van 2 november 1940

Het jaar 1940 is in menig opzicht een uitzonderlijk jaar. Grote gebeurtenissen hebben plaatsgegrepen. Tradities werden verbroken; constructies, die wij als de grondslagen van ons leven beschouwden, werden uit de voegen gerukt. Voor ons, als letterkundige schrijvers, zonder onderscheid of wij publiceren op belletristisch, wetenschappelijk of technisch gebied, zijn de moeilijkheden die ons vak en onze arbeid meebrengt meer dan verdubbeld, onverschillig of wij met spijt terugzien naar het verleden, of met nieuwe verwachtingen vervuld zijn.

[p. 915]

Want waarmee werkt een schrijver, of hij dichter is of dokter, jurist of econoom, historicus, taalgeleerde of ingenieur; waarmee werkt een schrijver als hij zijn bevindingen in woorden uitdrukken gaat? Met de taal, ongetwijfeld. De taal is zijn instrument.

Dit instrument heeft echter een tweeledige functie. Twee dingen beheerst de schrijver ermee. Zijn wereldbeeld en zijn innerlijke emotie, hetzij deze emotie nieuw gevoel betreft of nieuw-verworven inzicht. En nu zijn door de gebeurtenissen van dit uitzonderlijk jaar zowel het wereldbeeld, dat voorheen een betrekkelijk constant aspect gaf, als de innerlijke emotie, die zelden zoveel te verduren kreeg, in hevige mate door dezelfde oorzaak in beroering gebracht. Zowel voor het oog van ons schrijvers als in het hart van ons schrijvers grepen aardschokken plaats, en ons instrument, de taal, op zichzelf onveranderd, ligt op een bevende wereld in bevende handen. Waarbij - nogmaals - het weinig uitmaakt of die bevende handen zich naar een toekomst uitstrekken of naar een verleden, en of dit beven der wereld een ondergang beduidt of een nieuwe geboorte. Wij verkeren, kortom, uiterlijk en innerlijk, in een kenteringstijd, zoals ons land niet gekend heeft sinds de 16de eeuw. Ook toen algemene en ongemene ontroering, hetzij men Ignatius volgde of Calvijn. Tweezijdig, ook toen, de energie. Terwijl in overgangstijden, als voor ons land bijvoorbeeld gekenmerkt door het jaartal 1795, de aandrift eenzijdig ontwikkeld schijnt te worden, beleven wij thans een tijd, als in de 16de eeuw, van tegengestelde maar evenwaardige hartstocht. Het is een tijd die veel van ons eist en vergt, van ieder onzer persoonlijk. Wij hebben een bijzondere aanspraak op elkaars naastenliefde en vergevingsgezindheid, wij zijn niet alleen medemensen, wij zijn tijdgenoten.

De tijd verbindt ons. Er zijn echter meer dingen die ons verbinden. Ik noemde reeds de taal. De taal die taal blijft, gelijk het staal staal blijft, als ploeg gebezigd of als wapen. De taal is onaantastbaar edel. Wie zijn taal zuiver hanteert verheldert zijn

[p. 916]

hartstocht en verruimt zijn blik door de moeite die hij zich geeft voor zijn medemensen. Maar er zijn meer dingen aan ons gemeenzaam dan alleen de taal. Er is de natuur, ons gemeenschappelijk materiaal, er zijn de sterren boven ons hoofd. Ik bedoel hier zowel de onsterfelijke sterren, tintelend aan de hemel, als die andere sterrenbeelden, tintelend op aarde, van techniek, wetenschap, en kunst, van geslacht tot geslacht door bezielde mensenhanden brandende gehouden. Elk werk dat met liefde tot de wereld en met innerlijke emotie tot stand is gekomen, zij het een boek of een serum, een historische beschouwingswijze of een wiskundige formule, is als een ster, of - wilt ge een menselijker beeldspraak - als een vuurtorenlicht, door mensen ontstoken, dat mensen de weg wijst.

Wij zijn, als tijdgenoten, verantwoordelijk voor het onderhoud dezer lichten. Het zijn toortsen die voortdurende vernieuwing behoeven, vlaggen die de grens van terra cognita aangeven en die wij steeds dichter planten moeten bij de denkbeeldige pool. Er is geen enkele verontschuldiging te vinden voor de verwaarlozing van dit ons toevertrouwd werk, dat wij krachtens onze aanleg gekozen hebben. Er is reden te over, voor ieder onzer, om uit de liefde voor zijn vak de kracht te putten tot voorwaarts gaan in deze wisselvallige wereld, en daar de vertroosting te vinden die de sterveling vindt bij het aanschouwen der sterren.