Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Bij een Marsman-tentoonstelling
Toespraak, gehouden bij de opening in de boekhandel-Broese te Utrecht

Dat mij te beurt viel, juist in deze boekhandel, een openingswoord uit te spreken bij een tentoonstelling gewijd aan de herinnering van de dichter Marsman, doet mij op zonderlinge wijze aan. Twee jaar nauwelijks geleden stond Marsman hier zelf en voerde het woord, in deze zelfde ruimte, naar aanleiding van de uitgave van zijn in drie delen ‘Verzameld werk’. Menigeen van

[p. 911]

u zal, evenals mij, die boeiende avond nog duidelijk voor de geest staan, waarin Marsman, met de kernachtigheid, die hem eigen was, voorlas uit zijn gedichten en proza en aan de hand daarvan getuigenis aflegde van zijn ontwikkelingsgang en inzichten op letterkundig en ander gebied.

Het was de tweede maal dat ik Marsman voor publiek hoorde spreken. De eerste maal was te Zeist, in de zaal van de muziekschool. Ik zie Marsman daar nog op het podium staan, lang, mager, kaarsrecht, onnatuurlijk strak, achter een tafeltje met een glas water. Hij hield de blik op een vast punt voor zich uit gericht, en zijn stem klonk zo helder en vastberaden, dat iemand die misschien zijn overtuiging niet deelde, overtuigd kon zijn dat hij last met hem kreeg. Hij sprak toen over Gorter, onder de Tachtigers zijn meester en meest geliefde dichter, aan wiens figuur hij later een studie gewijd heeft, een studie waarin hij (en dit is typerend voor Marsman) de vereenzelviging met zijn voorganger zo ver doordreef, dat er een fictief dagboek van Gorter in voorkomt. Ik herinner mij hoe zijn weerbarstige stem, terwijl hij voorlas uit de Mei, worstelde met de zoetvloeiende taal en bekoorlijke rijmen, als een zwemmer die zich weert in verraderlijk water; en hoe ontroerend die energieke stem werd als zij zich prijsgaf met de verrukking van gebroken weerstand; een ontroering, innerlijk bevochten, die niet naliet aan het publiek zich mee te delen. Dit was de Marsman die over anderen sprak en zich wegschonk in zijn bewonderingen.

Hoe geheel anders was zijn voordracht toen ik hem hier, twee jaar geleden, nog eenmaal hoorde. Niet alleen omdat hij hier kind aan huis was, niet alleen omdat hij nu een publiek voor zich had van puur belangstellenden in zijn werk, in groter getale opgekomen dan er stoelen beschikbaar bleken te zijn, klonk zijn voordracht zo anders. Hij stond nu niet, gestrekt als een vlam, te getuigen; hij stond met de ellebogen op de lessenaar leunend, naar links en rechts kijkend, de bepaalde mannelijke verlegenheid bedwingend maar niet overwinnend, over Marsman en tegen Marsman te spreken. Dit was Marsman

[p. 912]

over zichzelf, voortdurend verrast teleurgesteld afrekenend met zijn verleden. Om dit des te grondiger te kunnen doen, maar tevens om een vroeger-ik, dat hij (deelde hij mede) nu achter zich liet, recht van spreken en misschien een hoger gelijk te geven, was hij tot de uitgave van zijn Verzameld werk overgegaan. Hierin was nu de oude Marsman vastgelegd en afgesloten. Hij had als het ware schoon schip gemaakt om een nieuwe reis aan te vangen. Hij had de hoogste verwachtingen van de toekomstige Marsman, die voornamelijk, naar hij vermoedde, in lyrische verzen zijn uitdrukkingsmiddel zou vinden, en wiens figuur dus voorlopig niet te benaderen viel, maar zou blijken uit toekomstig werk.

Zo verdween hij naar het zuiden. In april 1939 was hij voor enkele weken in Holland terug, om onmiddellijk daarop weer naar Frankrijk te vertrekken, niet wetend dat dit een reis zou worden zonder thuiskomst. De nieuwe Marsman is op zee vergaan, tussen Frankrijk en Engeland, in de oorlogsdagen, en vond de dood die de oude Marsman hem zo dikwijls voorspeld had, aan boord van een schip. De toekomst zal leren, of er gedichten bestaan van de nieuwe Marsman, of dat die mede in zee zijn verdwenen. Want ‘Tempel en kruis’, het verhaal in versvorm, dat in het voorjaar 1940 verscheen, al is het zijnlaatste publikatie en zijn belangrijkst geschrift sedert de verschijning van ‘Verzameld werk’, doet geen nieuwe Marsman onderscheiden, maar is een laatste afrekening met de oude Marsman.

Om dit nader toe te lichten, verdeel ik Marsmans werkzaam leven, hierin zijn eigen aanwijzingen volgend, in drie perioden. De eerste periode (1919-1926) was de lyrische periode bij uitstek. Hij schreef toen, van zijn twintigste tot zeven en twintigste jaar, de enige expressionistische poëzie van zuiver water, naast die van de Vlaming Paul van Ostaijen, die onze taal bezit.

Ik wijs op gedichten als ‘Heerscher’ en ‘Verhevene’. Een sterke Duitse invloed, zowel uit literatuur als plastiek, is zeer herkenbaar. Behalve dat titels als ‘Potsdam’ en ‘Weimar’ aanwijzingen geven van zwerftochten door Duitsland, doet een

[p. 913]

opschrift als ‘De blauwe tocht’ terstond aan ‘Der blaue Reiter’ denken. Het zijn doorschijnende verzen, gewaarwordingen van licht en ruimte. De dichter is ‘atoom en kosmos beide’. Tegen elke curve van het menselijk lichaam tekent zich de oneindigheid af.

De tweede periode (1926-1936) is een tijdperk van zoeken. Marsman schrijft in dit tijdperk weinig gedichten, voornamelijk proza en kritieken. Hij noemde het zelf een ironie van het leven, dat juist dit tijdperk gekenmerkt werd door het ‘zoogenaamd vitalisme’. Meer dan ooit werd hij gekweld door de vrees van de dood. De levensverheerlijking was een uiting van noodweer.

In 1936, tijdens een verblijf te Schaerbeek bij Brussel, wordt de derde periode ingeluid door een plotselinge stroom van nieuwe gedichten, bijeengebracht onder het opschrift ‘Derde periode’ in het deel Poëzie van zijn Verzameld werk. Toch meen ik, in tegenstelling tot Marsman zelf, dat men het kenmerk van deze laatste periode niet in het deel Poëzie vindt, maar in het deel Proza. Het zijn mijns inziens de zelfportretten en autobiografieën, zoals het ‘Zelfportret van Jan Fontein’, die typerend zijn voor dit laatste tijdperk. Reeds in 1934 begonnen de reizen voor onbepaalde duur naar de Latijnse landen. Marsman komt daardoor losser van zichzelf te staan, en zo wordt het hem mogelijk zich van de zoeker die hij was rekenschap te geven, in verhalen deels op Wahrheit deels op Dichtung berustend. Tot deze verhalen, het naaktste van alle, behoort ‘Tempel en kruis’. Het geeft al zijn thema's, zijn afkomst, zijn verlangens, zijn hunkering naar ‘bezield verband’, de botsing en breuk tussen liefde en vriendschap, zijn strijd om een geloof dat hem gemeenschap brengen moest en van eenzelvigheid bevrijden, - het geeft dit in een stijl die van zijn eigen stijl als het ware de barok is, maar het is geen ‘testament’, zoals ik heb horen zeggen, het is een nagelaten bekentenis, een laatst zelfportret, naar vorm en inhoud, van de oude Marsman. Of deze derde periode gedichten heeft voortgebracht, getuigenissen van de nieuwe Marsman, zal eerst blijken wanneer het

[p. 914]

gebeuren mocht, dat de zee of het noodlot meedogender geweest zijn voor zijn werk dan voor zijn onvergetelijke persoon. Marsman is het grootste verlies dat de Nederlandse literatuur geleden heeft tijdens de oorlogsdagen. Met zijn drie perioden, onstuimige lyriek, zoeken naar gemeenschap, autobiografie en toekomstverwachting, is zijn leven-en-werk in menig opzicht markerend voor het tijdperk tussen twee oorlogen in. Hij bezat, eerlijk en heftig als hij was, de kunst zich vrienden te maken. Deze vrienden hebben, op initiatief van de heer Leeflang, wat zij aan persoonlijke documenten bezaten, brieven, portretten, handschriften en curiosa, hier bijeengebracht, om u een indruk te geven van de vriend die zij in hun midden missen.

Marsmans geliefde landschap was de streek tussen Wijk-bij-Duurstede en Vreeswijk, de lanen met populieren. Elk dezer foto's en brieven zijn als een ritselend blad, dat als men het beschouwt en aan hem terugdenkt, het spoor aanwijst waar langs zijn levensweg zich vervolgde. Maar hij zelf is ontweken, onzichtbaar geworden, al blijft in zijn werk zijn stem te horen als in een schelp de zee.