Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Marsman of de vrijheid

Er is een tijd geweest, waarin Marsman elke vrijdag bij me kwam koffiedrinken. Hij was dan de hele dag alleen, - want zijn vrouw, op wie hij bouwde en die hem in alles ter zijde stond, was de stad uit, naar een school toe, waar zij les gaf, - en hij hield niet van hele dagen alleen zijn. Hij was een gemakkelijke gast. Hij at alles, bij voorkeur echter vis. Wanneer ik op de vismarkt een tong gehaald had, was zijn dankbaarheid roerend. Stond de voorkeur voor vis in verband met de vrijdag? Ik heb het hem nooit gevraagd. Een principieel antwoord, dat mij voor de komende weken verplichtingen opgelegd zou hebben, had ik toch niet gekregen. Als ik van de kamer naar de keuken liep om de maaltijd klaar te maken, ging hij mee, de handen in de zakken, pratend, pratend.

Hij was lang en tenger, met iets gerekts als figuren van Greco. Zijn neus stond uitgesproken scheef. Als hij binnentredend zijn hand uitstrekte - een wonderlijk kleine hand - en zijn ogen ter begroeting wijd open zette, zag men terstond dat zijn merkwaardig haar de merkwaardigheid van de neus gedeeltelijk ophief. Het haar lag glad langs de rechterkant van het hoofd, vertoonde echter links een wieling van krullen. Maar Marsman gunde u de tijd niet bij uiterlijkheden stil te staan. Ogenblikkelijk na de begroeting begon hij te praten.

Onze onderwerpen waren de publikaties van onze tijdgeno-

[p. 909]

ten en het Nieuwe Testament. Ik had, als hij over tegenwoordige literatuur sprak, altijd het gevoel dat mij een verhoor werd afgenomen. Wat vind je van...? Nu...? En...? Steeds dringender werden de vragen. Hoezeer ik ook in nuances te ontkomen trachtte, hij bleef achtervolgen. Was iets ‘verrottigheid’ of niet. Zijn criterium was dat niets bestond, dan voor zover het zichzelf bestaansrecht verleende. Conventies en tradities waren hinderlagen, volgens hem, je moest je er aan meten en dan zou blijken wat je waard was. Wat bestond was de mens en het heelal. Kunst was de uitbeelding van het heelal in het menselijk lichaam. Al zijn gedichten, met het accent op het heelal in zijn vroegere periode, met meer accent op het lichaam later, leggen daar getuigenis van af. Wat hij zijn ‘vitalisme’ noemde, was volgens zijn beschouwing geen anarchisme of nihilisme, het was een eis tot leven in kosmische volstrektheid. ‘Wees dan gijlieden volmaakt, gelijk uw Vader die in de hemelen is volmaakt is.’ Marsman had geen weerzin tegen burgerdeugd, mits die niet het produkt was van de orde alleen, maar uit het hart voortkwam. Deugd was geen deugd als zij bij het gemiddelde bleef en zichzelf niet overtrof. Hij was in het dagelijks leven uiterst stipt en vooruitziend. Hij was liever te vroeg dan te laat op een station, en ik heb nooit iemand gekend die zo toegewijd drukproeven corrigeerde, en al corrigerend aanwijzingen gaf. Ik herdenk hier dankbaar hetgeen hij deed voor mijn dichtbundel " ‘ Vormen’.

Marsmans belangstelling voor hedendaagse schrijvers was grenzeloos. Als het maar schrijvers waren die ‘bestonden’. Historische belangstelling had hij niet. Het was of de dood hem belette vrij over iemand te denken. De dood was de vijand, waartegen de mensen die bestonden en door kunstuitingen hun bestaan bewezen, een bondgenootschap sloten. Zijn felle beschouwingen en kritieken op nieuw-verschenen boeken kwamen voort uit zijn behoefte aan broederschap. Hij peilde: leeft daar iemand. Werd er geleefd, dan was het goed. Ik heb niemand gekend, die zelf zo goed tegen kritiek kon, als het van een

[p. 910]

‘levende’ kwam. Hij lokte die uit. Het was als twisten onder broeders. Geen spoor later van rancune. Hij was door en door rechtschapen. Ik geloof dat ‘Het zelfportret van Jan Fontein’, in zijn Verzameld werk opgenomen, waarin de broederlijke gebondenheid op een beminde zuster wordt overgedragen, veel van Marsmans innigste roerselen verraadt.

Dit broederschapsgevoel, dat zonder andere beperking dan de dood, tot vrij leven en absolute liefde in staat stelt, trok hem aan tot de figuren der discipelen en apostelen van het Nieuwe Testament. Hier was geen studie hem te veel, van Renan tot Guignebert, van Harnack tot Schweitzer, om iets omtrent hun gestalten en gemeenschap, hun overeenkomsten en verschillen te weten te komen, of althans daarvan een suggestie te krijgen. Urenlang hebben wij Judas en Paulus vergeleken, en Petrus en Johannes; urenlang de oorsprongen van de Evangelies besproken.

Ik laat het hierbij. Voor mij was Marsman de verpersoonlijking van de vrijheid, vrijheid als een geluksgevoel, vrijheid die men ervaart door in al wat leeft een broeder te zien en elk onderscheid een gelijke kans te gunnen om zijn bestemming te bereiken. Schrijvers van Nederland, gij verloort in Marsman uw beste lezer; Nederlandse lezers, in hem verliest ge een uwer zeldzame schrijvers die nimmer transigeerden.