Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

De criticus als romanschrijver
Aarnout Drost: ‘Hermingard van de Eikenterpen’. Uitgegeven door Prof. Mr. P.N. van Eyck

Wie is Aarnout Drost? zal menigeen zich hebben afgevraagd, toen Drosts ‘Hermingard van de Eikenterpen’ als tweede deel het licht zag in de ‘Bibliotheek’, samengesteld door de ‘Maatschappij’ te Leiden en de ‘Akademie’ te Gent.

Wie is Aarnout Drost, wiens ‘Hermingard’, volgens het oordeel der bibliotheekredactie, recht zou hebben één deel te vormen van de ‘honderd delen’, die de Nederlandse literatuur representeren en bij het publiek geliefd zullen maken?

Aarnout Drost werd 1810 te Amsterdam geboren, niet 1814, zoals in deze uitgave per ongeluk onder het portret-frontispice vermeld staat. Hij studeerde theologie te Leiden en Amsterdam, en stierf aan tering in het najaar van 1834. Van zijn familie, van het beroep van zijn vader, is niets bekend. Bij het portret met de kuif, de stalen bril en de vadermoorder, sluit zich, om een indruk van Drosts persoon te krijgen, de mededeling aan, dat hij schuw was in groot gezelschap - Drost had een spraakgebrek -

[p. 896]

onder vrienden echter zeer spraakzaam. Aan deze vrienden heeft Aarnout - of: Aernout, zoals hij zelf schreef met een tikje affectatie - zijn roem te danken. Het waren Bakhuizen, met wie hij op school in de klas heeft gezeten, gelijk Dr. De Waal onderstelt in haar aan Drost gewijd proefschrift, en Potgieter, die hij in het gastvrije huis van Jeronimo de Vries ontmoet zal hebben. Kenmerkend voor Drost is het enorme prestige, dat van hem op zijn vrienden uitging. Slechts Hooft en Kloos hebben in hun tijd op leeftijdgenoten zulk een toonaangevend gezag uitgeoefend.

Drosts scheppend werk is - hoe kan het anders bij een zo jong gestorven schrijver - gering van omvang. In 1832 verscheen ‘Hermingard van de Eikenterpen’ zonder vermelding op de titel van de naam van de auteur (Ook Walter Scotts ‘Waverley’ was anoniem verschenen). Na zijn dood bundelden zijn beide vrienden zijn nagelaten ‘Schetsen en verhalen’ (1835). Hier vindt men o.a. de ‘Pestilentie van Katwijk’, bekend geworden door de heruitgave door Albert Verwey, in 1906, die toen echter nog niet kon weten dat ‘De pestilentie’ grotendeels door Potgieter en Bakhuizen zelf was geschreven als een omraming van twee hoofdstukken in Drosts nagelaten papieren aangetroffen. Via de studie van Potgieter was Verwey tot Drost gekomen. De weg wees zichzelf. Potgieters belangrijkst prozawerk, ‘Het leven van Bakhuizen van den Brink’, begint met een warmgetinte schets van Drosts persoon en Drosts studievertrek, waar Potgieter met Bakhuizen kennis maakte. Maar er was nog meer, waarom Verwey zich voor Drost interesseerde. Verwey heeft van jongsaf een parallel getrokken tussen de ‘oude’ Gids en De Nieuwe Gids. Aan het begin van de laatste hervormingsbeweging stond de figuur van de jonggestorven Jacques Perk, aan het begin van de een halve eeuw oudere beweging stond Aarnout Drost, eveneens jonggestorven, wiens werk, eveneens door vrienden uitgegeven, het programma bepaald had van de drie jaar na zijn dood opgerichte Gids. De vergelijking is treffend. Maar met dit al is ‘Hermin-

[p. 897]

gard’ geen ‘Mathilde’. Perk was een dichter, Drost was een kunsttheoreticus. Een geboren tijdschriftleider, wiens gave meer op het terrein der kritiek dan op dat der scheppende kunst lag. Dit getuige De Vriend des Vaderlands, het weldadigheidstijdschrift, waarvan hij het literair bijvoegsel redigeerde; dit getuige De Muzen, het tijdschriftje dat hij met zijn vrienden stichtte en dat na Drosts dood weer ophield te bestaan, om, later, in De Gids te herrijzen. Onder Drosts instructie leerde Potgieter het ‘vak’.

Met de afscheiding van België is de internationale rol van Nederland ten einde. Er is een verzuchting van Thorbecke, dat, terwijl de Gezantenvergadering der Republiek de politiek van Europa besprak, het Parlement van het Koninkrijk nog slechts handelde over de binnenlandse begroting. Ook in de literatuur is iets dergelijks waar te nemen. Het is de eeuw, niet der betekenende schepping, maar der betekenende kritiek. Het is de eeuw van Cobet, Scholten, Van Vloten, Pierson en Busken Huet. Kunst, voor zover zij grote lijnen wil geven, weerspiegelt het verleden; voor zover zij zich bij haar beperking neerlegt, weerspiegelt zij charmant het dagelijks leven. Multatuli, met zijn Indische achtergrond en zijn hoogmoed uit noodweer, is de enige artiest van zijn tijd, de enige die in grote lijnen contemporaine gedachten aandurft. Maar de kritiek is van grote betekenis geweest. Al heeft Holland in scheppingen niet meegedaan, het heeft een peilschaal voor geheel Europa geleverd in de consciëntieuze bespiegeling van geestelijke waarden.

Drost is de vroegste verschijning, op letterkundig gebied, dezer kritische eeuw. Hij is de eerste serieuze boekbespreker geweest, niet alleen van de vaderlandse Jaarboekjes en Almanakken, maar van de Westeuropese literatuur. Zie de portretten van Goethe, Scott en Lamartine, die Potgieter in zijn studeervertrek ziet hangen. Evenals ‘Lidewyde’ van Busken Huet, evenals ‘Een liefde’ van Van Deyssel, is Drosts ‘Hermingard van de Eikenterpen’ typisch een roman door een criticus, of theoreticus, geschreven. Men bespeurt dit terstond aan de stijve

[p. 898]

compositie, die niet als bij de romancier van geboorte een hulpconstructie is, maar als constante leidraad dienst doet. De criticus die een roman schrijft vult van te voren beraamde vakken met gestileerd proza in. Dit proza kan retorisch min of meer geslaagd zijn, de roman zelf leeft niet. Het exposé overheerst, de materiële werkelijkheid ontbreekt. En daar Drost, in tegenstelling tot Scott, ook geen historische werkelijkheid aanwendt, - er is een opvallende armoede aan levensdetails -, begint zijn hele boek op een panorama te lijken, een romantisch landschap met stille gedrapeerde figuren, in bijna allegorische houdingen gegroepeerd. Dit heeft, zolang men de allegorie niet doorziet, soms even de bekoring van ouderwetse lithografieën, gelijk men nog wel in dorpshotels of op logeerkamers aantreft, of van de pendules uit de vorige eeuw.

Ik heb grote bewondering voor de wijze waarop Prof. Van Eyck de compositie van ‘Hermingard’ in zijn inleiding tot het werk overzichtelijk maakt, maar zulk een programmatische compositie is nimmer de inhoud van een levend boek. Drost is - en dit wil heel wat zeggen - een aanloop naar Busken Huet. Maar evenmin als Huets ‘Lidewyde’ komt ‘Hermingard’ een plaats in de ‘bibliotheek’ toe, al zal niemand het belang van zowel Huet als Drost voor onze letteren betwisten. Hermingards plaats was waardiger door Oltmans ‘Schaapherder’ ingenomen, ja zelfs door Van Lenneps ‘Pleegzoon’, twee boeken die ik mij herinner als jongen verslonden te hebben, iets wat ik mij van ‘Hermingard’ niet in kan denken, want het bestaat eigenlijk slechts uit verheven gesprekken en idyllische weerberichten.

Wat het thema betreft van ‘Hermingard’, de ‘Bataafse maagd’ die anno 320 tot het Christendom bekeerd wordt door ‘een geheimzinnige grijsaard’, die in het verloop van het verhaal haar grootvader blijkt te zijn, - ontegenzeggelijk heeft het boek aan de ‘Martyrs’ van Chateaubriand zijn opzet te danken; hoezeer het dan ook, naar het woord van Van Eyck, een ‘anti-Martyrs’ wordt door de Evangelische tint van Drosts Christendom in tegenstelling tot Chateaubriands Katholicisme. Cha-

[p. 899]

teaubriand verheerlijkt Keizer Constantijn en de wereldordenende Moederkerk, Drost verafschuwt de combinatie van wereldlijk en geestelijk gezag. Zijn vroomheid, aan het Réveil verwant, bestaat uit een bevindelijk geloofsgevoel. Ik meen dat Van Eyck, terwille van het ‘goede doel’, gedrongen namelijk door zijn begeerte om de waarde der Hermingard uit te doen komen, Chateaubriand onderschat, voor zijn waarlijke betekenis, die zeer verstrekkende gevolgen gehad heeft, althans geen oog heeft. Het is het enige vlekje in zijn meesterlijke inleiding, die een karakteristiek geeft van de Romantiek, een overzicht van Drosts leven en tijdgenoten, beschouwingen over antikerkelijk Christendom; een inleiding, nogmaals, zo meesterlijk, dat men bijna ‘ Hermingard’ op de koop toe neemt.