Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 887]

H. Marsman
‘Menno ter Braak’. Een studie

Dit boekje van Marsman is veel en veel belangrijker dan de titel de lezer doet vermoeden: een beschouwing over een tijd- en leeftijdgenoot; het is inderdaad een studie over hedendaagse geestelijke verschijnselen, getoetst aan de prominente figuur van de schrijver en essayist Menno ter Braak, voor zover deze als verschijning zijn tijd vertegenwoordigt. Marsmans studie is dus niet een zuiver letterkundig of biografisch opstel - Ter Braak is verre van compleet weergegeven, zo ontbreken beschouwingen over de romans, het proefschrift, de filmkritieken, de redactionele arbeid in ‘Forum’, welk tijdschrift zelfs niet ter sprake komt; - maar hij beperkt zich tot Ter Braaks markantste boeken: Carnaval, Démasqué, Politicus, Christenen, boeken markant zowel wegens de persoonlijke vorm als wegens de algemeen modern-menselijke inhoud. Eerder dan met een letterkundig opstel is Marsmans studie te vergelijken met boeken als ‘ Verscheurde christenheid’ van Anton van Duinkerken, ‘ Verworpen christendom’ van Henri Bruning, ‘ Oude en nieuwe christenen’ van Menno ter Braak, ja zelfs met Huizinga's ‘ In de schaduwen van morgen’. Het zijn boeken van mensen, die, specialist geworden in hun eigen vak, eens even stilstaan om na te gaan of de wereld gelijke tred heeft gehouden met hun eigen ontwikkeling, en of de uitkomsten, bereikt op hun speciaal terrein, wellicht voor een wijder toepassing vatbaar zijn. Dat Van Duinkerken hierbij ‘worstelt’ met reformatie en jezuïtisme, Bruning met dogma en hiërarchie, Ter Braak met positivisme en irrationele psychologie, Huizinga met traditie en existentie, maakt persoonlijk gesproken een groot verschil uit, maar het energiek elan al dezer boeken is hetzelfde: leef ik in mijn tijd, vraagt de schrijver zich af, en leeft de tijd in mij? Voor zover zij op deze vragen ‘ja’ antwoorden kunnen, voelen zij zich gedrongen daarvan te getuigen.

[p. 888]

Tot dergelijke zeldzaam-nobele documenten behoort de studie van Marsman over Menno ter Braak. Marsman ‘worstelt’, essentieel kunstenaar als hij is, met schepping en perspectief. Het geschapene wordt eerst schepsel zodra het zich in een ruimte aftekent; met andere woorden: als het niet slechts een verleden maar ook een toekomst heeft, als het de macht heeft zich voort te zetten zoals het zelf een voortzetting was; letterkundig gesproken: als de inhoud een vorm krijgt, een vorm die niet zozeer definitief als op zijn beurt weer creatief is. Dit gevoel voor ruimtelijk perspectief is een belangrijke factor voor het verstaan van Marsmans werk, zowel in proza als in dichtvorm. Zonder toekomstvisioenen zouden zijn eruptieve ontladingen slechts toevalligheden zijn; thans wijzen deze ontladingen (de gedichten) de plekken aan, waar de elementen die morgen mee zullen spreken verborgen liggen. Zonder gerichtheid op toekomst zou zijn ‘vitalisme’ een theoretische filosofie zijn. Zonder toekomst had zijn werk geen achtergrond.

Thans, lezer, het volgende. Het vorig jaar heeft Marsman, bij Querido tezamen met De Gemeenschap, zijn ‘ Verzameld werk’ uitgegeven. Drie forse delen. En nu heeft hij blijkbaar behoefte gevoeld, alvorens met werken voort te gaan, zich af te vragen: leef ik in mijn tijd, leeft de tijd in mij. Hij heeft - echt Marsman - zich deze vraag concreet gesteld door zich aan een tijdgenoot te meten. Hij koos Menno ter Braak uit, en in Menno ter Braak niet de romancier, de estheticus, de historicus, maar de actueel-essayistische Menno ter Braak. Door nu de ‘periodes’ van Ter Braak, anders gezegd zijn ‘frontveranderingen’, uitgedrukt in Carnaval, Démasqué, Politicus en Christenen, telkens met internationale figuren te vergelijken als Thomas Mann, Stendhal, Nietzsche, verkrijgt Marsman tot resultaat een stuk moderne beschavingsgeschiedenis in de figuur van Ter Braak aanschouwelijk te maken. Dat Ter Braak, aldus ‘im Schatten der Titanen’ gesteld, niet gans verdwijnt, strekt niet alleen Ter Braak maar ook Marsman tot eer, voor wie krachten uit het verleden nog slechts krachten zijn als zij hun geldigheid

[p. 889]

voor het huidig leven bewijzen en voor een mogelijke toekomst nog van waarde zijn. Aan het feit bijvoorbeeld dat Ter Braak zich in menig opzicht een adept van Nietzsche zou kunnen noemen, maar met diens ‘Zarathustra’ en ‘Wille zur Macht’ niet meer akkoord gaat, suggereert Marsman dat deze zijde van Nietzsche slechts een hulpconstructie van Nietzsche persoonlijk moet geweest zijn. Hierop ingaan valt moeilijk in het kader van een recensie, evenals op de christelijk-dogmatische problemen die Marsman aanroert in verband met Ter Braaks gewraakt ‘opportunisme’. Wij moeten volstaan het algemeen karakter van dit boekje aan te geven en het aan ieder aan te bevelen voor wie deze tijd problemen bevat. De uitgave is onberispelijk. Voor de ontwikkeling van Marsmans stijl-in-proza is de heldere betoogtrant, waarin de denkbeelden uiteengezet worden, van groot gewicht.