Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 845]

Boeken met platen

Eergisteren, in het begin van de middag, juist toen ik voornemens was enige woorden op schrift te stellen om bij de opening van een tentoonstelling uit te spreken - het betrof hier een tentoonstelling van boeken op het gebied der schilderkunst, geillustreerde studies, verzamelingen van reprodukties, door de boekhandel Broese te Utrecht bijeengebracht en in haar verkoopzaal overzichtelijk geëtaleerd - keek ik argeloos van mijn schrijftafel op en zag dat het prachtig weer was buiten. Ik kon de verleiding niet weerstaan, om, alvorens mij tot mijn toespraak te bepalen, eerst van dit vooruitgeschoven zomerweer te gaan genieten. Ik nam mijn fiets en reed via Soesterberg langs het vliegveld naar Soest. Bij Soest wachtte mij een verrassing, ik herkende het niet meer. Ik had hier, in 1916, als soldaat, tussen golvende korenvelden menige velddienstoefening meegemaakt. Thans reed ik, de richting Den Dolder houdend, over een cementen weg. Aan weerskanten was die weg al weer bebouwd, kilometers lang, met woningcomplexen, twee à drie onder de kap. Men had in dit prachtig landschap een stad doen verrijzen. Ik gebruik dit woord ‘stad’ slechts om u een denkbeeld te geven van het aantal huizen; het was echter geen stad, het was een eindeloze buitenwijk. Ik werd droefgeestig gestemd. Ik weet dat de stad, behalve als city, als zaken- en ontspanningscentrum, als woonoord heeft afgedaan. Sinds muren geen militaire betekenis meer hebben, woont men op het land, waar uitgestrektheid meer veiligheid biedt dan opeengepakte steden. Maar dit land wordt daarmede landschaploos. Ons land wordt één sub-urbs van ontvolkte centra.

Ik wist zeker, al fietsend, dat achter al die gelijkvormige ramen, waar cactussen en andere sierplanten nog vaag deden denken aan veranda's en orangerieën, geen Rembrandts noch Willinks te zien zouden zijn. Wat hing daar aan de wanden? Briefkaarten, portretten, reprodukties, zoals ook de radio's reprodukties te horen gaven, eindeloze reprodukties van beproefde, veel

[p. 846]

beproefde muziek. Toen schoot door mij heen de wonderlijke gedachte, dat het de reproduktie was, die, in samenwerking met de bus en de fiets, deze nieuwe oorden bewoonbaar maakte. Hoe vreemd, dacht ik, via Bilthoven Utrecht weer naderend, zonder dat ik nog natuur te zien kreeg, dat waarschijnlijk zonder de fotografie Soest nog het oude Soest en Bilthoven nog een bosperceel zou zijn. Want als men niet in staat was geweest, het hoogste dat de kunst biedt, in vermenigvuldigde vorm, per foto of radio, mee naar buiten te nemen, dan had men zich niet naar buiten gewaagd. Ik vond dit, om te beginnen, een eerste gedachte. Maar er volgden er meer.

Het is op zichzelf wel grappig te overwegen, dat wij, sedert de Marissen ons het landschap leerden bewonderen, het land zodanig zijn gaan bevolken, dat geen nieuwe Marissen er nog kunnen schilderen. Wij maken het hun eenvoudig onmogelijk. Maar hierbij wil ik niet stilstaan. Wat ik alleen wil zeggen is dat de reprodukties die in Soest aan de wand hingen en die daar een ruggesteun verleenden tot de schennis van het landschap, niet dezelfde reprodukties zijn, die in boeken en verzamelingen worden bijeengebracht. Omdat - en dit is mijn tweede gedachte - een collectie reprodukties, of een boek met platen, weinig te maken heeft met een losse reproduktie of een losse plaat.

Een losse reproduktie is op zichzelf niet veel waard. Hoogstens is het een verwijzing naar het origineel, dat men, als men het kent, in de geest terugziet. Tenzij de voorstelling u toevallig aanspreekt, heeft de reproduktie, de losse foto, slechts de waarde van een verwijzing. Wat zegt u het portret van iemand anders' moeder? Niet veel, tenzij u het aanvult met persoonlijke gedachten en gevoelens. Kent gij het origineel, dan gaat dit aanvullen werktuigelijk. Wat zegt u de snap-shot van een picknick waar gij niet bij waart? Weinig, tenzij iemand die wel van de partij was u bijzonderheden meedeelt. De prentbriefkaart, die gij van een wintersportplaats ontvangt, zegt u meer naarmate het bijschrift op de achterzijde hartelijker en opwekkender klinkt. U ziet, wat een reproduktie nodig heeft om waarde te

[p. 847]

krijgen, is niet de inlijsting, de apartstelling, de plaats aan de wand, kortom, de behandeling alsof het een origineel was, - neen, het is aanvulling. Aanvulling met herinneringen, met persoonlijke bijgedachten, met inlichtingen; aanvulling ten slotte - en dit is het waardoor de reproduktie als zodanig tot zijn recht komt - met andere reprodukties. Een reproduktie heeft tekst en uitleg, heeft broertjes en zusjes nodig. Zij worden sprekender naarmate men ze in onderling verband in hoeveelheden ziet. Ik kan in het Rijksmuseum zwijgen bij de Nachtwacht. Maar thuis, bij een reproduktie, wil ik er meer van weten. Wanneer is het geschilderd? Wat maakte Rembrandt daarvoor en daarna? Hoe heet de luitenant en wat beduidt het witte meisje? Ik mis, thuis, de gloed van het schilderij, maar ik vul dit aan met iets dat het machinale, dat een reproduktie nu eenmaal eigen is, weer opheft: mijn persoonlijk verworven kennis. Deze kennis vervangt de onvervangbare gloed en daartoe is zij bij machte omdat zij eveneens een persoonlijk verworven bezit is.

Ik wil terloops aanstippen hoe belangrijk het boek met foto's voor de hedendaagse schilderkunst is. Het boek over Barok, over Negerplastiek, over Vroegnederlandse miniaturen, over surrealisme. Telkens inspireerden de boeken met foto's tot tendenties. Tot zelfs in de ‘gladheid’ van moderne kleuren, in tegenstelling tot de ruigheid van de vroegere penseelstreek, is invloed te zien van het kijken naar foto's. Maar telkens zijn het collecties van reprodukties, niet enkele specimina, die de schilders nieuwe wegen aanwezen, of oude dromen hielpen herdromen. Het is alsof de innerlijke rekenschap, opgeroepen door in kunstwerken gemanifesteerde menselijkheid, een soort nieuw landschap aan het worden is, dat het oude vervangen gaat.