Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Van Schendel en het noodlot
Arthur van Schendel: ‘De grauwe vogels’

Echt Van Schendel, dit laatste boek, De grauwe vogels. Een voortzetting van zijn na de Italiaanse boeken begonnen Hollandse reeks: Fregatschip - Jan Compagnie - Waterman - Hollandsch drama - Rijke man. Is ‘De grauwe vogels’ een sluitstuk? Wij hopen het niet. Wij hopen dat een sluitstuk minstens het meesterwerk van deze reeks, De waterman, zal evenaren. En dat doet De grauwe vogels niet.

Wat houdt het in, te zeggen dat een boek echt Van Schendelis?

Ten eerste: de rechtlijnigheid. Een boek van Van Schendel is als een kanaal. Geen niveau-verschil tussen aanvang en einde; een wat doodse, soms indrukwekkende gelijkmatigheid; alles staat van tevoren vast, is onverzettelijk bepaald. Geen mens

[p. 838]

verandert ooit in een boek van Van Schendel, de gebeurtenissen hebben telkens de strekking aan te tonen hoe onvermijdelijk men in alle dingen des levens zichzelf blijft, en men kan zich, als men het boek gelezen heeft, verwonderd afvragen, of het door de grote eenderheid komt dat in elk dezer korte romans het leven zo lang lijkt.

Ten tweede: de figuren uit een boek van Van Schendel vormen meestal een zeer besloten gezelschap, bestaande uit broers, een vriendenkring of ambachtsgenoten, wier gezamenlijk leven ons wordt meegedeeld. Meestal zijn ze elkaars spiegelbeeld, congruente tegenstellingen; wat de een links is is de ander rechts. De reiskameraden hebben een geheel leven met elkaar te doen, er is weinig of geen invloed van buiten. Het ‘buiten’ bestaat enkel uit elementen: water, natuur, weersgesteldheid. En er is, vooral sinds het Hollandsch drama bespeurbaar, sinds dus de boeken niet meer te water maar te land spelen, nog een ander element aanwezig, waarvan moeilijk te zeggen valt of het aards is of bovenaards: een ‘behekstheid’ van huis of grond, samengaande, binnen in de karakters, met een overerfelijke verdorvenheid van menselijke geaardheid. Zo schijnt dan het noodlot, of hoe men de onverzettelijkheid noemen wil, zich tot dieper dan het begin van het boek en tot verder dan het einde daarvan uit te strekken.

En al dit eentonige is niet zonder huiveringwekkende grootsheid. Huiveringwekkend deze ‘Grauwe vogels’, de twee broers, Kasper en Thomas Valk, de gedoemden. Kasper, de arbeidzame, die zijn plicht doet in het zweet zijns aanschijns - hij is tuinder - maar die zijn plicht doet uit opstandige hoogmoed, want hij verwerft zich door zijn arbeid het recht het noodlot toeval te mogen noemen en hij behoeft zich door niets dan door toeval overwonnen te verklaren; Thomas, de blinde broer, gepensioneerd Indisch officier, bij Kasper inwonend, die, blind als hij is, helderziender is dan zijn broer, van een helderziendheid die in elk toeval een zich mettertijd voltrekkend noodlot opmerkt, maar die niettemin, helderziend als hij is, zelf het blinde werktuig moet zijn waarmee een blinde kracht,

[p. 839]

de ‘behekstheid’, de noodlottige slag toebrengt. Want hij is het die Heiltje, Kaspers vrouw en goede maar machteloze genius, met een bijl vermoordt. Eerst dan, als Thomas door de veldwachter meegenomen is, schijnt de verdorvenheid uitgewoed, en kan Kasper weer in zijn tuinderij aan de arbeid en doet daar ‘zwijgend zijn werk met de planten al de uren van het daglicht.’ En er is van het grote gezin niets overgebleven dan zijn ene dochter Sophie ‘die in den avond bij hem zat’.

Troosteloos, dit einde? Neen. Het is minder troosteloos dan de moeizaamheid van het lange leven. Want de grauwe vogels, tijd en toeval, zijn nu voorbij, het kwaad heeft eindelijk uitgewerkt.