Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

De rijke jongeling wordt man
Arthur van Schendel: ‘De rijke man’

Dit laatste boek van Arthur van Schendel heeft een zonderlinge waarde, maar niet als roman. Het geval zelf: de rijke man, die een passie heeft het hem gedurig uit erfenissen toevloeiend vermogen weg te schenken aan wie hem ook maar om geld vraagt of hulpbehoevend hem voorkomt, en dit zonder veel aanzien des persoons, is vrij eentonig, laten we maar ronduit zeggen, vrij vervelend verteld in een lange reeks stervende ooms en tantes, oplichtende zwagers, bedriegende zoons, arglistige en oprecht dankbare bedeelden, waarbij zich geen complicaties voordoen die ook maar de geringste psychologische verklaring geven van het nobel gedrag van de rijke man, wiens uitsluitende leefregel is en blijft, om Descartes te variëren: ik heb, dus ik geef. En dit alles tegen een achtergrond van de stad Amsterdam, tweede helft negentiende eeuw, zodanig beschreven dat men het stadsbeeld ziet als een vergeelde en door zijn saaiheid toch wel weer aandoenlijke gravure. De vrees is gewettigd, dat, nu Van Schendel in zijn Nederlandse romans, sinds het Fregatschip, zo langzamerhand onze tijd nadert, - ik heb ergens gelezen dat dit in zijn bedoeling ligt - hij als schrijver weder het punt nadert dat in zijn Italiaanse boeken ‘Merona, een edelman’ vertegenwoordigt. Hij schuift, al naderend, weg in onzichtbaarheid.

[p. 820]

Er is in Van Schendels boeken altijd een huiselijk verband, een genootschap, een broederschap, een vriendenkring. Men kan dit in de beroemde ‘Zwervers’, in het ‘Hollandsch drama’, in zijn meesterwerk ‘De waterman’, kortom in al zijn werken van enige omvang, en nu ook weer in ‘De rijke man’, opmerken. Deze kringen hebben iets merkwaardigs: ze zijn zelden ontstaan door een voor de hand liggende oorzaak, als bloedverwantschap, gilde, gezamenlijke herkomst, stand, vaderland, en dergelijke. Het zijn kringen van ongelijksoortige mensen, zelfs bij voorkeur ongelijksoortig, die echter door een overeenstemmende zielstoestand elkaar over en weer begrijpen. Zij vormen een apart wereldje, zoals passagiers op een internationaal schip, of zoals men zich kan voorstellen dat ketters uit verschillende gezindten één geestelijke belangengemeenschap vormen. Zijn nu zulke vriendenkringen, uit diverse elementen bestaande, toch in oorsprong gebaseerd op een natuurlijke vorm van gemeenschap, bijvoorbeeld familieverband, dan komt dit natuurlijk verband doorgaans in botsing met het zielsverband, en deze botsing is dan het onderwerp van het boek. Daarbij draait alles - want het gaat om trouw aan zelfbepaalde principes tegenover traditionele principes-om eerlijkheid of oneerlijkheid; om de kleine zonde; om boete doen voor die zonde door sterker aanhankelijkheid na de afvalligheid; om struikelen en levenslang volharden. De kleine zonde is de grote, als zij onverbeterlijk blijkt. Een tweede merkwaardigheid van Van Schendels omvangrijke boeken is de volgende. De hoofdfiguur is niet veel meer dan de onafgebroken lijfelijke vertegenwoordiging van de zielstoestand die de vriendenkring bijeenbrengt. Hij is onveranderlijk, hij heeft niet meer kanten. Dit noopt Van Schendel er toe, om het leven van deze hoofdfiguur van a tot z te vertellen, want een ander middel om ‘achter’ de figuren te komen bezit hij niet. Hij vergezelt zijn hoofdpersonen dus van geboorte tot dood, in lengte van dagen, als was zijn roman een biografie, en een van de sterkste gewaarwordingen, na het lezen van een boek van Van Schendel, is deze, dat men een geheel leven heeft over-

[p. 821]

zien. Overzien, zeg ik, niet altijd meegemaakt. De ‘Zwervers’ maakt men niet mee, de zielstoestand is te apart; maar de latere romans, speciaal ‘De waterman’, waar de zielstoestand ons allen aanspreekt, ook het ‘Hollandsch drama’, ook ‘Verlaine’, want de Verlaine-biografie is een Van Schendel-roman, ook dit nieuwe boek weer, men maakt ze mee, al is het dan, zoals hier, wat meer uit de verte.

Het zou mij verbazen, wanneer niet, evenals aan ‘De waterman’ de Zwijndrechtse Nieuwlichters ten grondslag liggen, ook dit nieuwe boek zal blijken te berusten op een min of meer historische figuur, een ‘Mijnheer de rijke man’, een mondeling of door dagboek of anderszins overgeleverde persoonlijkheid, die in Amsterdam of Londen zijn excessieve particuliere barmhartigheid en achterbuurtbezoek ten koste van gans zijn vermogen bedreef, in de dagen dat het opkomend socialisme en het Heilsleger aan dit humanitair instinct een meer algemene vorm begonnen te geven. Tolstoi en William Booth waren geen eenzame meteoren, hun mentaliteit moet tal van kleinere en even edele tijdgenoten hebben gehad. Mijnheer de rijke man is, evenals de Nieuwlichters, een hartverscheurend voorbeeld van de wijze waarop, temidden van versteende tradities, een kleine groep of een enkeling een nieuw en vruchtbaar gevoel onbeholpen en argeloos propageren, zonder veel woorden, enkel door zelf doen, en door er met zijn persoon voor te betalen.

Deze mentaliteit, die zich bestendigt in het offer en de gedurigheid der zelfverloochening, naar voren te brengen en naar haar waarde uit te beelden, maakt tevens de zonderlinge waarde van dit boek uit. Het beschrijft een vorm van onverstoorbaar mensengeluk. Hoe onverstoorbaar dit is, blijkt wel uit het weergaloze slot. De rijke man heeft geen cent meer, hij leeft van wat arme mensen die hij vroeger steunde, hem geven, maar dit deert hem niet. Hij is voor het eerst zorgeloos en vrij ‘als de vogelen des hemels’, want nu drukt hem de armoede van anderen niet meer. Hij heeft gedaan hetgeen tot de Rijke Jongeling tevergeefs gesproken werd.