Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Roman in brieven of brieven over een roman?
H. Marsman en S. Vestdijk: ‘Heden ik, morgen gij’

Of het nieuwe boek van Marsman en Vestdijk een roman is, zoals de ondertitel luidt, wil ik beginnen met in twijfel te trekken. Het is veeleer, wat het ook naar de vorm is, een correspondentie. Twee schrijvers, de een reist in Spanje, de ander woont in Holland, schrijven elkaar brieven, voornamelijk betrekking hebbend op een gemeenschappelijke studievriend, de bewonder-

[p. 794]

de Wevers, die Snellen, zo heet de eerste briefschrijver, toevallig is tegengekomen op een boot naar Barcelona. Hij schrijft verrukt over deze ontmoeting naar Van Millingen, zo heet de tweede briefschrijver, die hem echter onomwonden antwoordt met de grote Wevers vooral wat voorzichtig te zijn. Wevers is een ploert, die over bovenmenselijke kracht beschikt maar deze magnetiserende kracht slechts aanwendt tot vernietiging van mensenlevens, in de eerste plaats van vrouwen. Snellen moet, aldus Van Millingen, zorgdragen dat Nettie, Snellens vrouw, niet met Wevers in aanraking komt; hij, Van Millingen, heeft indertijd leergeld betaald; omgang met Wevers heeft zijn verloofde het leven gekost. Maar de gebeurtenissen nemen hun loop. Er ontwikkelt zich een correspondentie, waarin de brieven van de verontruste Snellen de vorm gaan aannemen van een uitvoerig dagboek, dat stap voor stap de verse feiten schildert, terwijl de antwoorden van Van Millingen, niet minder uitvoerig, maar meer novellistisch, telkens dieper herinneringen ophalen uit de Delftse studententijd. Verse feiten en herinneringen schijnen elkaar te gaan dekken. Wevers, al is hij niet meer geheel de oude, blijkt nog enorme hypnotische en mediamieke vaardigheden te bezitten. Snellen, al is hij ‘un homme averti’, kan niets tegen hem uitrichten. Het heden dreigt een niet meer te keren repetitie van het gisteren te zullen worden. Maar dan, juist als Nettie zwicht voor ‘het zoet gefluit’ van de magiër Wevers, grijpt Van Millingen in, wreekt zich op Wevers met diens eigen wapens, en weet nog bijtijds de toverban te breken.

Het heeft soms nut, genres scherp te onderscheiden. Dit werk is niet een roman in briefvorm. Het valt ook wat de vorm betreft niet, zoals ik in een bespreking las, te vergelijken met Sara Burgerhart. In Sara Burgerhart leren we de figuren kennen door eigenhandige briefwisseling. Hier gaat het anders. Wevers, Nettie, Annie, Solkes, Paul, en hoe ze verder heten mogen, schrijven niet zelf en onderling; neen, wij kennen hen slechts indirect door hetgeen twee schrijvers buiten hen om over hen

[p. 795]

berichten. Deze twee schrijvers, al is hun correspondentie particulier voorgesteld, gedragen zich als beroepsschrijvers, en zij wisselen van gedachten omtrent levensgebeurtenissen op de wijze waarop auteurs een nog niet definitief vastgesteld kunstwerk onderling bespreken. Dat zij elkaar daarbij soms ongezouten de waarheid zeggen en op de vingers tikken, bezorgt dit boek, dat zoveel spookachtigs heeft, een onontbeerlijke komische keerzijde, maar het versterkt nog de indruk, dat wij hier eerder een studie dan een roman voor ons hebben. Wevers, Nettie en de anderen worden niet opgebouwd maar ontleed; de briefschrijvers zelf hebben het zo druk zich tegen elkaar geforceerd goed te houden, dat zij zelf ook, hoezeer scheppers, geen geschapenen worden, al heeft bij de één het optimisme, bij de ander het pessimisme, wel een persoonlijke kleur. Wat overblijft, en wat het boek de moeite van het lezen ruimschoots waard maakt, is het verslag van Wevers' geheimzinnige wandaden, die werkelijk paranormaal zijn. Zijn helderziendheid, zijn exteriorisaties, verlenen hem een zekere griezelige verhevenheid, geaccentueerd door het burgerlijk, surrealistisch beschreven, milieu waarin hij optreedt. Hij heeft al de slang-achtige, met andere werelden in verbinding staande, bekoorlijkheid van een labiel type, want zo is Wevers te kenmerken, dat in zulk een milieu, zelfgekozen, betrekkelijk vrij spel heeft om van zijn invloed te genieten. Maar genoeg over Wevers. De twee schrijvers schrijven al zo aanhoudend over hem, dat het schijnt dat zij maar één pijl op hun boog hebben, en dat de lezer, bij het vorderen in dit boek, het bijna betreuren gaat, niet wat meer over Spaanse landschappen en Hollandse binnenhuizen te vernemen.