Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Mens en mensheid
Dr. Jan Romein: ‘Machten van dezen tijd, 1933-1935’
Dr. Jan Romein: ‘Grondstoffen en politiek’

Wat een geploeter is de wereld! Eén mens is goed. Laten we eens aannemen, de mens, elke mens apart, is goed. Maar hij komt in contact met een ander mens, en terstond verliest hij zijn goedheid. Al was het maar dit: hij verliest zijn ‘candeur’. Hij wordt van mens medemens. Twee mensen zijn niet twee mensen, maar twee medemensen. Het accent wordt, door het persoonlijk verkeer, onvermijdelijk overgebracht van de ziel naar het lichaam. Emoties, ijdelheden, het hele slijk der aarde gaat meespelen. Tegenover al dit verlies staat maar één winst: de kennis. Want wij zijn zo geformeerd, dat wij nimmer door zelfbeschouwing, maar alleen via de medemens gaan nadenken over het menselijk wezen. Bij een medemens zien we direct dat hij een moeder heeft, een vaderland, een karakter, sociale omstandigheden, en op dit inzicht berust al of niet de waardering; wat betreft onszelf is het eerst na reflexie, dat wij toegeven door zulke dingen bepaald te worden. Is men zover, dan staan er, na het verwerven der kennis, nog twee wegen open. Of het

[p. 791]

vergoelijkend ‘comprendre c'est pardonner’, de mensen zijn gelijk wijzelf, wij zijn klein als wij hen kleineren, hetgeen, doorgevoerd, enorme inspanningen kost en van grote zelfopvoedkundige kracht kan zijn; of, en dit is mijns inziens een hoger standpunt, er doemt voor ons een begrip ‘mensheid’ op, een lichaam dat men onpersoonlijk kan liefhebben zonder de ziel schade te doen. En de wijze waarop de mens en het lichaam ‘mensheid’ met elkaar in contact treden, als dit opdoemend begrip zich gaat verhelderen, is de geschiedenis.

Zolang Duitsers en Fransen elkaar als medemensen zien, is er kans op oorlog. Naarmate ‘mensheid’ een even onverdeelbaar werkelijkheidsbegrip wordt als water, of aarde, uit welke en hoevele elementen dan ook samengesteld, zijn zulke gevaren geweken. Het is een niet genoeg te zegenen feit, dat sinds Lamprecht de wetenschappelijke geschiedenis economische geschiedenis geworden is. Geen beter contact met een letterlijk als lichaam op te vatten mensheid is denkbaar dan door middel van de tegenwoordig alleen nog internationaal te overblikken economie. De tijd is voorgoed voorbij, dat de geschiedschrijver volstaan kon een rechtvaardigend verslag uit te brengen van door politiek of andere toevalligheden ontstane indelingen. Hij is niet langer, zoals De Rohan het uitdrukte, de hofprediker van zijn volk. Begrippen als volk, ras, stam, vroeger tegenover steden en standen van ruimte getuigend, zijn, sinds de economie de mensheid als één lichaam ziet, en wetenschap en techniek reeds lang als één geest arbeiden, verengende en baatzuchtige anachronismen. Zo wordt de geschiedschrijver, die het om mens en mensheid te doen is, hoe kleurloos hij zich ook als wetenschapsman gaarne zou voordoen, een uitgesproken vijand van veel tijdelijks in onze dagen.

Wij hebben, zover ik weet, op het ogenblik maar twee zulke geschiedschrijvers, Huizinga en Romein. Dat is veel, omdat zij beiden van zo groot formaat zijn en zo verschillend van oriëntatie. Het blijkt mogelijk te zijn, zowel met Erasmus als met Marx voor ogen, het geheel der medemensen als een onverdeel-

[p. 792]

bare mensheid te zien, en beider ‘objectiviteit’ wordt er niet minder om, als zij, de huidige verkrachting ziende van het begrip ‘mensheid’, dat zij als een onbezoedelbaar zelf hebben liefgekregen, met een hartstochtelijke kreet partij kiezen.

Een hartstochtelijke kreet, wat ‘In de schaduwen van morgen’, gezien de persoon des schrijvers, ongetwijfeld is, zou ik ‘Machten van dezen tijd’ niet genoemd hebben, zonder de twee bladzijden die het besluiten. Het boek geeft een overzicht van de hedendaagse politiek van 1933 tot 1935, en vervolgt dus het hoofdwerk, dat een overzicht bracht van Versailles tot 1932, een werk dat, evenals ‘In de schaduwen van morgen’, reeds herhaaldelijk herdrukt werd. Men behoeft slechts even te bedenken, dat in 1933 Hitler kanselier werd, Roosevelt president, Japan uit de Volkenbond trad, Dollfuss een kabinet formeerde en de economische conferentie te Londen mislukte, om te beseffen van welk een belang deze jaren geweest zijn en hoe welkom Romeins aanvulling voor de talrijke lezers van het hoofdwerk zijn moet.

Voor hem, Romein, was dit schrijven echter geen plezierig werk. ‘Als een Noachs duif’, zegt hij in het korte besluit, heeft hij zijn geest over de wereld uitgezonden om te speuren of er ergens zich boven de zondvloed van ellende een top verheffen ging. ‘Maar het is donkere zee overal’. Hoe komt het toch, vraagt hij zich dan af, dat de geschiedenis zo ‘kwaadaardig’ is, terwijl ieder mens apart niets liever wil dan een arbeidzaam en rustig, normaal bestaan. ‘De geschiedenis, van alle landen en van alle tijden, bestaat, zover wij ze kennen, uit onderdrukking, roof en geweld, met list, bedrog en verraad als helpers. Die geschiedenis is zwart op zwart. Dat is onweersprekelijk. Doch wie zich hiervan afmaakt met de bewering, dat de mensen zo zijn, omdat hij ze zo ziet doen, gaat op de schijn af... Want de mens, als mens, is wit op wit. Niet de ‘slechtheid’ der mensen, juist hun ‘goedheid’ is het probleem. Ieder, die daar iets van voelt, draagt zijn deel van de smart van het leven - en draagt het als een zware last, die alleen de hoop op beter kan verlichten.’ En even

[p. 793]

verder: ‘uit de greep van haar ‘geschiedenis’ moet de mensheid gered worden, als zij niet verstikken wil.’

Het is deze passage die mij bovenstaande beschouwingen ingaf. Tegenover het persoonlijk gevoel voor de medemens, waar bescherming zo vaak op dupering lijkt, stelde ik de onpersoonlijke liefde voor de mensheid, die geen blaam kan treffen en die elk mens zijn waarde laat. Wat zijn, vergeleken bij de eindeloze tijd die zal volgen, de 2500 jaar van onze ‘geschiedenis’? Een morgenschemering. De wereld begint pas. Elk nieuw jaar is een stap verder, en die stap is vol betekenis. En langzaam wijkt de kennis van ons ontwaken, de geschiedenis, voor de kennis van onze structuur, de economie. Hoever wij op dit pad zijn, valt te leren uit een ander boekje van Romein: ‘Grondstoffen en politiek’. En dan blijkt dit: de mens is bij zichzelf ten achter. Het is even bewonderenswaardig dat hij een wereldexploitatie van onontbeerlijke zaken als katoen, petroleum, rubber en staal zich heeft eigen gemaakt, als dat het jammerlijk is dat hij zijn geest nog binnen een in een vorige ordening verontschuldigbare indeling beklemd laat zitten. Hand en hoofd zijn ver op het hart vooruit. Romein beschrijft groei en betekenis dezer vier grondstoffen, die meer dan de andere tot de kennis der aarde en de tegenwoordige ‘technocratie’ hebben bijgedragen, in vier meesterlijke ‘novellen’. Zal de ziel bij het lichaam achterblijven? Laten we optimist zijn.