Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 775]

De oude beugeltas
C. en M. Schatten-Antink: ‘De gave gulden’

Gisteravond heb ik ‘ De gave gulden’, het laatste boek van de Schartens gelezen. Ik las het in de trein, tussen Culemborg, waar ik woon, en Groningen, waar ik de Kerstdagen bij mijn vader ging doorbrengen. Bij Utrecht was Bets, de hoofdfiguur van dit boek, gescheiden van haar man, Huub, een dokter te Rotterdam. Bij Amersfoort ontmoette zij, tijdens een reisje naar Meran, een lettré, genaamd Huug. Bij Harderwijk was Huug van zijn vrouw, Sophie, gescheiden en met Bets hertrouwd. Bets was 45 en zeer bemiddeld, Huug had geen cent. Bets onderhield de ex-familie van haar tweede man, ten nadele van haar eigen zoon uit haar eerste huwelijk met Huub. Behalve uit Sophie bestond die ex-familie uit drie stuurloze kinderen, waarvan de oudste, een Larens schilder, Hans, getrouwd was met Olga, een fascinerende Russin. Bij Zwolle bedroog Huug Bets met Olga, dus met zijn eigen schoondochter. Hans en Olga gingen scheiden en Hans hertrouwde met een zekere Miep. Bij Meppel waren Miep en Hans weer gescheiden, want Hans ‘was’ weer met Olga. Huug is met hangende pootjes weer bij Bets teruggekomen, bij Bets, ‘de gave gulden’ zoals men haar is gaan noemen. Zij heeft alles gefinancierd, zij is blut. Zij krijgt bericht van haar eigen zoon, dat hij in Indië geen werk meer kan vinden en naar Holland op weg is, verwachtend dat zijn moeder hem zal bijspringen zolang hij zal moeten ‘rondkijken’. Hij zal, weten we, haar oude beugeltas ‘waar al haar goede geld in was’ platter aantreffen dan hij vermoedt. Zo eindigt dit boek, dat misschien beter ‘de oude beugeltas’, want daar heeft de domme Bets meer van, dan ‘de gave gulden’ zou kunnen heten.

De trein reed door het donkere Drentse landschap. Het boek lag dichtgeslagen op mijn schoot. Het duurde geruime tijd, eer het regelmatig ritme van de trein boven het geharrewar der imaginaire mensen uitklinken kon. Ik hoorde nog lange tijd hun weinig verheffende gesprekken, vooral, waarschijnlijk, wegens

[p. 776]

de onbetaalbare werkwoorden waarmee de schrijvers hun conversatie kleur hadden bijgezet, in de trant van:

‘Zo’, grapte Bets...

‘Kom’, dwong Huug zichzelf tot opstaan...

‘Ach’, kwam Bets sussend...

‘Wat bedoel je?’ verontwaardigde zij zich...

‘Wel’, schoot hij op...

‘Weet u’, brak zij nog verder open...

Maar ten slotte bleek het lied van de op de rails voortratelende wielen sterker te zijn. Bets, Huub, Huug, Sophie, Hans, Olga, Frits en Marie, en hoe ze verder heten mogen, waren als een klein ashoopje van verstrengelde overblijfselen bijgezet in de voorvaderlijke hunebedden, wier gebied de trein thans doorkliefde. Weldra zouden wij de Drentse Aa inhalen, de liefelijke rivier, door de dichter Scheltema zo fraai en waardig bezongen, en gezamenlijk Groningen bereiken.

De mensen zijn as, dacht ik, daar hebben de schrijvers gelijk in. Maar zij hebben ongelijk van hun boek een urn te maken. Een boek moet het lied zijn des mensen. Of zij trouwen of scheiden, het is ijdelheid en kwelling des geestes. Het doet er ook niet toe, zij planten zich voort, en een volgend geslacht heeft nieuwe kansen. Maar een boek heeft maar één kans. Essayisten die menen dat een kunstwerk een organisme is, vergissen zich in zoverre dat kunstwerken zich niet voortplanten en bij wijze van spreken steriel zijn. Een kunstwerk moet alles op eenmaal voortbrengen. Het wat met zijn waarom, de mens met zijn beweegreden. Geen der door de Schartens beschreven figuren doet ooit een stap die gemotiveerd wordt. Geen mens zingt in dit boek zijn lied, dat wil zeggen, onthult zijn innerlijk; ook de schrijvers zelf niet, die wel veel te zeggen hebben op wat zij waarschijnlijk de moderne samenleving zullen noemen, maar geen blik openen op het waarvandaan en waarheen. Wat wij van een kunstenaar vragen is: dat hij schept het verleden en werkt voor de toekomst.

Zo bereikte ik Groningen. Mijn vader stond bij de uitgang van het station. Het boek ziend onder mijn arm, zei hij:

[p. 777]

‘“ Het huis vol menschen” heb ik gelezen. Laat ik het daar maar bij laten. Ik houd er niet van, herinneringen te bederven.’