Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Kinderportretten
Toespraak bij de opening ener tentoonstelling van kinderportretten in ‘Voor de Kunst’ te Utrecht

De vereniging Voor de Kunst heeft een tentoonstelling georganiseerd van kinderportretten. Zij heeft daartoe, voor zover zij binnen haar bereik waren, kinderportretten verzameld en in deze ruimte bijeengebracht, kinderportretten van uit de tijd van Terborch tot aan de tijd van Pijke Koch toe. Al deze schilderijen hebben dit overeenkomstige: het kind als voorstelling. Wanneer u echter zin hebt voor geschiedkunde, dan hangt hier een te weinig speciaal bestudeerd hoofdstuk van de geschiedenis der schilderkunst als een boek opengeslagen, en dan zal u in de eerste plaats het verschil treffen, waarin verscheiden eeuwen dit-

[p. 772]

zelfde onderwerp hebben uitgebeeld. Het zal u opvallen, dat ouder tijden het kind meer hebben gezien als klein mens, als volwassene in zakformaat, dat nieuwer tijden echter van lieverlede het karakteristiek-kinderlijke meer op de voorgrond brengen. Er is zelfs hier en daar een uitgesproken voorkeur voor het zuigelingenportret, waarin dan juist in de allerlaatste tijd weer verandering komt. Het kind is, als u mij de paradoxale uitdrukking toestaat, gedurende de laatste 2 à 3 eeuwen voortdurend jonger geworden, gedurig dichter bij de geboorte geportretteerd.

Maar dergelijke vagelijk-geschiedkundige opmerkingen heeft de vereniging Voor de Kunst niet van mij verwacht, toen ik op mij nam, ter gelegenheid van deze tentoonstelling, een klein openingswoord te spreken. Ik stel mij voor, meer in haar geest te handelen, wanneer ik u in het kort tracht uiteen te zetten, wat ik onder een kinderportret versta, wat dus het overeenkomstige is in al dit werk dat het kind als voorstelling koos. Wat is een kind? Een kind is een onbereikbaar wezen, dat in een aparte wereld leeft, en dat, en dit maakt de apartheid des te geheimzinniger, met ons een overeenkomstige gedaante vertoont, een gedaante, die in dezelfde mate naar ons toegroeit als er het eigenwereldse uit verdwijnt. Van een dier, een landschap, een stilleven, een abstracte constructie, nemen wij de apartheid terstond in ons op, maar een kind lijkt op het eerste gezicht iets zeer vertrouwds. De apartheid van andere voorstellingen, waartoe behalve de bovengenoemde voorbeelden ook het gewone portret zou kunnen te rekenen zijn, de apartheid zorgt er voor, dat tijdens de beschouwing, die altijd een vereenzelviging is, tussen toeschouwer en voorstelling een door de vorm van het kunstwerk veroorzaakte en bepaalde brug wordt geslagen. Bij het kinderportret is nu dit de moeilijkheid, dat deze brug naar de aparte kinderwereld schijnbaar reeds geslagen is; dat dus het gevoel dat de beschouwing moet gaan opwekken, schijnbaar reeds bij voorbaat aanwezig is. Wij zijn allemaal kind geweest, wij hebben zonder uitzondering een diepe liefde voor kinderen.

[p. 773]

Wij kunnen ons dus niet dan met de grootste moeite indenken voor een gesloten gebied te staan als wij een kind bezien. Ziehier een der grootste moeilijkheden voor de schilder die een kinderportret onderneemt. Hij mag aan die tederheid niet toegeven, noch aan de herinnering, hij mag de onherroepelijke jeugd niet herroepen. Zo hij dit doet, zijn werk vervaagt noodwendig tot een rooskleurige mijmering. Maar laat ik de mentaliteit waarmee een schilder zich aan de arbeid zet, nog maar even onbesproken laten.

Ik heb dezer dagen veel over het kinderportret lopen nadenken. Ik ben tot de conclusie gekomen dat het kinderportret alleen te begrijpen is als een voortzetting van het engelenportret, de voor de mensen dichtst benaderbare weergave van de puurst mogelijke geest in mensengedaante. Wij zien bij Mantegna en Rafaël kinderen als engelen, engelen als kinderen. Wij zien later, in de laatste 3 eeuwen, die in de mensengeschiedenis het tijdperk vormen van de ‘kritische gezindheid’, dat de engel, als bovennatuurlijk en dus onuitbeeldbaar, als plastisch motief door de schilderkunst wordt opgegeven, en nu is het mijn indruk, dat, toen de engel verdween, het kind daarvoor in de plaats gekomen zou zijn. Van af de 18de eeuw, tot ongeveer de wereldoorlog toe, zijn we gaan geloven in de gelukzaligheid van een primitieve mensheid. Het menselijk geluk was alleen in de oerstaat en in de oorsprong aanwezig en als zodanig nog denkbaar. Het is niet vreemd dat de tijd van J.J. Rousseau ook de tijd is van de aanvang der kinderpsychologie. Hoe pessimistischer de mens gestemd werd omtrent zijn eigen huidige toestand, met des te meer glorie is hij de jeugd gaan omweven. Zo werd het kinderportret de plaatsvervanger van het engelenportret, sinds de engelen weigeren afgebeeld te worden. Maar ook het kind ging weigeren. Men moest steeds dichter naar de oorsprong, de geboorte, het zuigelingenstadium, om het ongerepte te kunnen benaderen. Maar Freud is gekomen, en hij heeft omtrent de geaardheid van het kind een geheel andere noot doen horen. Hij heeft de ongereptheid van het kind in discrediet gebracht. Dat

[p. 774]

is dan jammer voor de kinderen, van hetzelfde vlees te zijn gemaakt als wij. Maar in onze beschouwingswijze brengt dit geen verandering. Wij blijven het kind, onze kleine geheimzinnige reisgenoot, nog met dezelfde ogen bezien, zijn raadselachtigheid vermindert niet door met onze natuur overeenstemming te hebben. Integendeel, zou ik zeggen, hoe dieper de overeenstemming tussen mens en kind hoe dieper het raadsel van zijn apartheid. Wie naar zijn kind niet luistert heeft weinig kans zijn beschermengel te verstaan. In de allerlaatste kinderportretten hier aanwezig, zien we een merkwaardige strakke vermaning in de wijd opgeslagen kinderogen, een moedige houding, een onbekommerde wijsheid in de bijna nors te noemen kinderblik. De zuigeling, als laatste droom, ligt achter ons; het kind als tijdgenoot verrijst weer voor ons. Maar wat sta ik hier over hen te praten, terwijl zij rondom ons zich op de wanden bevinden, als door kleine vensters binnen kijkend, met hun lieftallige en ernstige gelaatsuitdrukkingen. Er is niet veel omtrent wat ook in het leven wijzer te worden, en wat er te leren valt is moeilijk te bevatten. Er is wat te leren in hoge gedachten en volstrekte vormgevingen, als zoiets als een koele wind ons uit de toppen van het bewustzijnsvermogen tegenwaait. Geen kunst is daartoe zo in staat als de beeldende kunst. Elke andere vergt meer inspanning en ontvankelijkheid, en schept telkens slechts ‘een enkel moment’, terwijl de voorstelling van de beeldende kunst voortdurend in haar geheel aanwezig en werkzaam is. Reeds door er langs te lopen, begint, of gij zulks bemerkt of niet, de koele wind te waaien. Wat de beeldende kunst zeggen wil, schetst zich, al naar gij aangelegd zijt, in uw bewustzijn of onderbewustzijn en voltooit binnen in u langzaam het beeld van uw eigen tijd. Zo verricht de beeldende kunst vrijwel altijd pionierswerk. Gij zijt, als gij hier vandaan gaat, de kinderen van deze kinderen zoals de schilders ze voor u gezien hebben. Ik heb gezegd.