Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

M. Revis
‘Gelakte hersens’

Wie het boek van Revis, ‘Gelakte hersens’, gelezen heeft, zal onwillekeurig denken aan Ehrenburg, niet alleen omdat Revis eveneens tot onderwerp koos de carrière van een automobielkoning, in dit geval Henry Ford, maar vooral door de stijl, die, onder het merk van ‘snel en flitsend tempo’, een zekere vermaardheid verworven heeft.

Bij Ehrenburg is deze stijl de suggestieve vorm van zijn temperament. Ik zeg met opzet ‘temperament’ en niet bijvoorbeeld totale persoonlijkheid. De voorstelling immers, die Ehrenburg van de mens geeft, baseert zich uitsluitend op gevoelsleven. Ehrenburg geeft het menselijk leven in een stemming, zoals een clown van Shakespeare, en dit nog in een zijner stemmingen, dit doet. Hiermede is de beperktheid van Ehrenburg tevens aangeduid. Zijn betekenis schuilt evenwel in de uitdrukkingswijze dezer ene stemming, een wild gewarrel van beelden, niet anders samenhangend dan zoals herfstblaren samenhangen in een storm die hen voortdrijft. Dit rond- en weggewarrel van blaren betekent op zichzelf ongeveer niets; er moet een gevoelsvlaag aanwezig zijn, die juist door de wirwar der blaren waarneembaar wordt. Deze gevoelsvlaag betrekt bij Ehrenburg zich op de zielsvermoeidheid van zijn door het zakenleven gesloopte helden. Alles is hun teveel geworden, en, in een Jeruzalem van staal en beton, roepen deze koning-

[p. 768]

geworden magnaten, als eertijds de Prediker: ijdelheid der ijdelheden.

Het procédé heeft Revis van Ehrenburg overgenomen. Ik laat in het midden of zulk een technische ontlening toelaatbaar is. Ik zie heel goed dat Revis' stemming een gans andere was dan die van Ehrenburg, ik geloof zelfs dat Revis niet uit een temperament schrijft en dat hem eer een Babbitt dan een clown van Shakespeare of de afgetobde Prediker voor ogen gezweefd heeft.

Dit wordt ons terstond duidelijk als we de voorstelling, die Revis van een figuur als Ford geeft, vergelijken met de magnaten à la Ehrenburg. Bij hem is Ford niet anders dan een mecanicien in het kwadraat, een kinderlijk idealist van geld en welvaart, in wiens zakenleven de gehele wereld betrokken geraakt, maar in wiens gemoedsleven het wiegeliedje nog steeds de boventoon voert. Ik laat alweer in het midden, of dit bij een zakenman van deze volgroeidheid mogelijk is, maar het boek van Revis vervalt daardoor in een opsomming van dikwijls knap beschreven landschappen, steden, nachttaferelen, spoorwegemplacementen, waar wij Fords fabrieken en Fords tractoren aan de arbeid zien, maar die niet het uiterlijk beeld suggereren van een menselijke gedrevenheid.

Zo hebben de los aaneengeschakelde berichten somtijds het belang van reportage, somtijds missen zij zelfs niet de schoonheid van een poeme en prose, maar wat baat ten slotte een zeker technisch meesterschap, wanneer daar zo weinig mee wordt uitgedrukt.

Revis is begonnen met zich een moderne pen aan te meten, hij is voor een met welgevulde dossiers voorziene schrijftafel gaan zitten, hij heeft klappers en kaartsystemen geraadpleegd, en het eind van dit al was een prestatie, die artistieke hoedanigheden bezit, maar juist datgene mist waarom men een boek schrijft. Wij vinden geen eigen levensinzicht. Mogelijk heeft hij door een voorbarige stijl zichzelf de weg afgesneden. Een schrijver is wellicht de enige mens ter wereld die een stijl niet

[p. 769]

kan aanleren, bij hem is de stijl een der elementen van zijn natuur, die hijzelf alleen kan voortbrengen en voortdurend moet regenereren.