Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 719]

Die eerste bliscap van Maria
Opnieuw uitgegeven en toegelicht door Willem de Vreese.

Met deze uitgave voldoet Prof. Dr. W.L. de Vreese, de voormalige hoogleraar te Gent, thans bibliothecaris te Rotterdam en zich noemend en schrijvend Willem de Vreese, - what 's in a name -, aan een letterkundige ereschuld. Van de " ‘ Zeven blijdschappen van Maria’, een cyclus van zeven mysterie-spelen, waarvan er gedurende langer dan een eeuw op de Zavel te Brussel elk jaar één vertoond werd, sedert 1448, met subsidie van het stadsbestuur, - van de Zeven blijdschappen zijn slechts de eerste, de Annunciatie, en de zevende, de Hemelvaart, in een kopiistenhandschrift van omstreeks 1480 bewaard gebleven. Toen Leendertz in de Bibliotheek van Middelnederlandsche Letterkunde van de ‘Sevenste bliscap’ een nieuwe uitgave maakte, merkte hij op, dit was in 1907, dat hij de ‘Eerste bliscap’ niet aan zijn verzameling van Dramatische poëzie kon toevoegen, daar Dr. De Vreese aan een nieuwe uitgave daarvan arbeidde, een werk dat, zoals hij in een noot schreef, ‘nog steeds op zich laat wachten’. Hoelang wachtte Leendertz toen reeds, en terwille van welke speciale verdienstelijkheid jegens het handschrift was De Vreese zozeer voor deze publikatie de aangewezen man, dat uitstel van zijn arbeid het onvolledig blijven der Bibliotheek kon wettigen? De geschiedenis van het handschrift brengt de verklaring.

De beroemde taalgeleerde Jan Frans Willems, die ook de Reinaert aan het licht heeft gebracht, had in 1833 van de Eerste bliscap een afschrift gemaakt. Het handschrift behoorde toen aan Lammens, bibliothecaris van de Gentse Universiteit. Lammens stierf in 1836, en daar het handschrift niet openbaar was verkocht en er in het jaar daarop in een naburig klooster een hevige brand woedde die ook aan de bibliotheek van wijlen Lammens schade toebracht, vermoedde Willems later, dat het handschrift vernietigd of geroofd was. Hij kon niet weten, dat

[p. 720]

nog tijdens zijn leven Lammens het handschrift had overgedaan aan Van Coetsem. Toen deze in 1866 stierf, dook uit zijn boekerij, die onder de hamer kwam, het handschrift ongedeerd tevoorschijn en werd aangeworven door de verzamelaar Serrure. Toen Serrure echter zes jaar later stierf, bleek het voortvluchtig geschrift uit de nalatenschap verdwenen te zijn, zonder dat iemand kon gissen waar het thans weer gebleven was.

In 1894 snuffelde de student De Vreese in de universiteitsbibliotheek te Gent, al luisterend naar de gekruide verhalen van de mededeelzame bibliothecaris, wijlen Ferd. van der Haeghen. Serrure, vernam hij, had op het eind van zijn leven vaak ‘contanten’ nodig. Hij had nog in 1870 aan hem, Van der Haeghen, een paar dozijn rarissima uit zijn verzameling à 1000 frank het stuk te koop aangeboden. Van der Haeghen mocht kiezen, maar moest er minstens twee dozijn kopen. Voor dit totaalbedrag was Van der Haeghen teruggedeinsd, maar hij meende te weten dat Serrure bij de Hertog van Arenberg zijn doel bereikt had. Toen schoot er door het wilde brein van de student De Vreese hetgeen hij thans zelf noemt ‘een reeks onstuimige gedachten’. De hertogen van Arenberg bewoonden reeds sedert onheugelijke tijden een complex gebouwen gelegen op de Zavel, op dezelfde Zavel waar in de Bourgondische tijd de opvoeringen der ‘Blijdschappen’ hadden plaatsgevonden. Had de hertog dus een keuze mogen doen uit Serrures volksboeken, dan had hij zeker voorliefde betoond voor het handschrift van een spel, welks wieg op dezelfde plek gestaan had als de zijne. Inzicht in oude boeken en in het hart van oude geslachten ligt, naar het blijkt, niet ver uiteen. Toen De Vreese in 1897 toegang verkreeg tot de Arenbergse bibliotheek, was hij zo gelukkig reeds de eerste dag op het document de hand te kunnen leggen.

Eerste verdienste dezer tekstuitgave is haar leesbaarheid ook buiten de kring van vakgeleerden. Door het aanbrengen van hoofdletters en interpunctie volgens moderne opvatting, door het verwisselen van sommige letters als u en v, i en j, volgens hedendaagse klankwaarde, door nog enige andere modernise-

[p. 721]

ringen, als het oplossen der in de handschriften gebruikelijke verkortingen, is De Vreese er in geslaagd een tekst uit te geven, die niet alleen voor filologen, maar voor ieder met een Verdams Middelnederlandsch woordenboek naast zich vlot te lezen is. De kern van het stuk is een personificatie van de woorden uit de 85ste Psalm: ‘De goedertierenheid en waarheid zullen elkander ontmoeten; de gerechtigheid en vrede zullen elkander kussen.’ Goedertierenheid (ontfermicheit), Waerheit, Gerechticheit en Vrede zullen we midden in het spel zien procederen omtrent het lot der mensheid voor de Hemelse Stoel. In de aanvang heeft Lucifer de Nijt, en de Nijt het Serpent ertoe weten te bewegen, de bewoners van het Paradijs ten val te brengen. Adam sterft en men hoort hem en zijn kinderen tekeer gaan in de ketel der hel. Tussen het gejammer weerklinken de profetieën van David, Job, Jesaja en van Adam zelf. Dan breken ‘Bitter Ellende’ en ‘Innigh Gebet’ door tot de hemel en begint het grote proces van de figuurlijke gestalten uit de Psalm. Terstond hierop zien we de bejaarde Joachem van de engel de belofte ontvangen ener dochter Maria. Zij wordt geboren, wordt door haar grijze ouders als kind naar de tempel gebracht, wordt in haar twaalfde jaar door de ‘bisschop’ uitgehuwelijkt aan de daartoe door een godsoordeel aangewezen Jozef. Zij vertrekt, om voorbereidselen te maken, naar Nazareth, waar de engel Gabriël haar de het stuk besluitende verkondiging van Gods wonderbaarlijke geboorte aanzegt.

Reyn maecht vol eren, suete Marie,
Die gracie Gods heeft u om vaen.
Een godlike hemelsce tresorie
Seldi voort bliven, sonder vergaen.
Orlof, ic keere ten hemel saen.

Ik waag het te onderstellen, dat een hedendaags publiek van de duivel een verhevener opvatting heeft, dan de Brusselse toeschouwers uit de 15de eeuw, die met genoegen zagen, hoe

[p. 722]

Lucifer en zijn trawanten de rol van komieken en potsenmakers vervulden. Bovendien zal heden de aandacht tijdens de pleidooien gedurende de hemelse gerechtszitting vermoedelijk niet zeer gespannen blijven. Waar het spel echter noch bovenzinnelijke noch figuurlijke uitbeeldingen geeft, zoals in het gesprek tussen Adam en Eva na de verdrijving uit het paradijs, in het gesprek tussen Joachem en de priesters, het dingen der jongelingen om Maria, de verloving tussen Maria en Jozef en ten slotte de woorden tussen Maria en Gabriël, - daar bezit het in hoge mate dat meesterschap van zeggingskracht en ontroeringsbeknoptheid, dat innerlijkheden aanschouwelijk maakt en reeds bij de woorden een toneel voor de ogen doet oprijzen. Er wordt, naar ik meen gelezen te hebben, te Nijmegen een voorstelling van de ‘Eerste bliscap’ voorbereid. Het spel rechtvaardigt zulk een poging ten volle.