Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

H.C. Andersen
‘Sprookjes en verhalen’, vertaling door M. Nijland - v.d. Meer de Walcheren

Andersen heeft 156 sprookjes geschreven. De bekende vertaling van mevrouw Van Eeden - Van Vloten, die in de ogen van iemand die haar als kind van buiten kende onvergelijkelijk blijft, is bij lange na niet compleet. Mevrouw Nijland heeft thans een dertigtal sprookjes uitgezocht, waarvan er slechts twee ook bij mevrouw Van Eeden voorkomen, en zeer zorg-

[p. 700]

vuldig, naar mij toeschijnt, in de toon van het oorspronkelijk vertaald. Zo is dit een uitgave van betekenis. Mevrouw Van Eeden te verbeteren heeft, voor mij althans, geen zin; maar aanvullingen zijn natuurlijk welkom. Het moet mij echter terstond van het hart, hoe voortreffelijk indertijd de keuze van mevrouw Van Eeden geweest is.

Toen Andersen dertig jaar was (ik ontleen deze bijzonderheden, evenals de brief waaruit ik straks iets moet aanhalen, aan de sobere inleiding der vertaalster) verschenen zijn eerste sprookjes onder de titel ‘Sprookjes voor kinderen verteld’. Ze verschenen vervolgens jaarlijks met Kerstmis in kleine bundels van vier, vijf of meer. Toen hij veertig werd en succes kreeg, liet hij dit ‘voor kinderen’ er met opzet af en noemde ze ‘Nieuwe sprookjes’. Toen hij tegen de vijftig liep, veranderde hij de titel nogmaals, en weder met uitdrukkelijke bedoeling, naar uit zijn aantekeningen blijkt, in ‘Verhalen’. En dit bleef zo tot zijn dood. Andersen werd 71.

In het opschrift van haar verzameling ‘Sprookjes en verhalen’ geeft de vertaalster dus reeds aan, dat de dertig bijeengebrachte geschiedenissen uit al de verschillende stadia van Andersens leven gegrepen zijn, de sprookjes uit zijn jeugd, de verhalen uit zijn oude dag, en nu gaan de jaartallen, die zij onder de vertellingen heeft geplaatst, hun woord meespreken. En dan komt er een bitter, een bijna melodramatisch drama uit de geschiedenis dezer geschiedenissen tevoorschijn.

Dit bestaat niet hieruit, hetgeen reeds vaak als oorzaak van zijn innerlijke mismoedigheid is aangegeven, dat Andersen zich eigenlijk geroepen voelde tot werk van ernstiger opzet, evenals Heine, en ten slotte enkel bij val oogstte in een aanvankelijk door hem geringgeschatte trant van schrijven. Want hij heeft hierin iets ongeëvenaards bereikt, en dit heeft hem weer zo goed als zeker door teleurstellingen op gebied van groter formaat heen-geholpen. Bovendien, dit was dan slechts een conflict van zelfkennis, waarin het leven en Andersens talent schitterend gelijk kregen tegenover zijn blijkbaar slechts intellectuele ambitie.

[p. 701]

Maar, en hier schuilt het drama der jaartallen, eenmaal sprookjes schrijvend en succes genietend, heeft hij zich in deze lichte verbeeldingswereld zodanig ingeleefd, zich zodanig laten ingezogen worden met geheel zijn in de grond somber zelf, dat hij ten slotte, evenals Paljas uit de opera, toneel niet meer onderscheiden kon van werkelijkheid. Vergelijk eens ‘De prinses op de erwt’ en ‘De ondeugende jongen’, beide uit het eerste bundeltje, dus van zijn dertigste jaar, speels en vlot en raak, echt sprookjes, de fantasie duidelijk als fantasie, maar tevens reeds vol van die warme, een weinig weemoedige, huiselijkheid, zo kenmerkend voor Andersen, welke in de loop van het leven steeds duidelijker op de voorgrond zal treden en ten slotte de fantasie geheel gaat opeisen, - vergelijk deze beide sprookjes eens met het bittere zelfportret dat ‘De windmolen’ heet, van zijn zestigste jaar, niets dan een wrange monoloog, die de schrijver in de gestalte van de zwoegende molen uitspreekt, of met de diep-miskende figuur van de tuinman Larsen, uit ‘De tuinman en zijn heer’, toen hij de zeventig naderde. Andersen ging hoe langer hoe eenvoudiger de dingen zien, een landweg, een inktpot, een peer; dat wil zeggen, hij had hoe langer hoe minder fantasie nodig om deze dingen te doen spreken, want zij spraken niet meer voor zichzelf, zij spraken voor een schrijver die niet meer rechtstreeks spreken kon. Zijn liefde voor eenvoud werd een tegemoetkoming aan een door de verbeelding belemmerde behoefte om zijn eigen stem te horen.

Beschouw ‘De schaduw’ en ‘De nachtegaal’ als typerend voor het midden zijns levens; beschouw ze als hekelingen van de publieke bewondering voor het afgetrokkene en het kunstmatige, helaas onvermijdelijke elementen, in een kunstwerk; beschouw dit als het grootste onrecht dat de ziel van een kunstenaar kan worden aangedaan; herlees ‘Het lelijke jonge eendje’, dat zo graag een eend wou zijn, maar verstoten werd omdat de eenden zoveel beter zagen dan hij dat het een zwaan was, - en gij hebt een indruk, hoe sprakeloos deze man zich heeft voelen worden, naarmate elk ding, waar zijn schaduw

[p. 702]

langs gleed en dat zijn fantasie bewoog, een ingeboren taal begon te spreken waar hij naar kon blijven hunkeren. Een oude grimmige Prospero, zelf meer en meer zwijgend als hij de natuur stem verleent, en ten slotte staf en boek in zee werpend, om zich ‘te wennen aan het denkbeeld van een graf’. Ik geloof evenmin aan het ‘verzoenende’, het ‘sprookjesachtige’, het ‘met een glimlach afscheid nemende’ van Shakespeares laatste werken. De stof is lichter, zeker, maar voor de meester is er des te minder plaats. Hij moet zich beperken tot een alleenspraak bij een slapend kind, in een door zijn afgezworen kunst bijeengebrachte wereld. Geen verbetener werk dan ‘Tempest’. Maar Andersen had niet de moed om rustig naar zijn geboorteplaats terug te reizen en daar de rest zijner dagen als ‘gentleman’ door te brengen. Er is een wrede macht in kunst, die belet, dat, behalve wanneer hij voor zichzelf volledig is geslaagd, de kunstenaar nog ooit de moed vindt om natuurlijk te leven.

En dit is het eind van het drama. Twee maanden voor zijn dood (1875) toonde men Andersen het ontwerp van zijn standbeeld, waar hij omringd door kinderen zit voor te lezen. De 71-jarige grijsaard schrijft verontwaardigd aan een vriend:

‘Ik werd razend, mijn bloed kookte, ik zei het hun vierkant, dat geen van de beeldhouwers iets van mij begreep, niets in hun schetsen wees er op dat zij ooit het karakteristieke in mij hadden opgemerkt..., dat het spreekwoordelijk was geworden mij “de kinderdichter” te noemen, mijn doel was om de dichter te zijn voor alle leeftijden en dat kinderen mij niet kunnen representeren.’

En hij zegt nogmaals, dat de waarde van zijn sprookjes niet ‘het naïeve’ was, maar ‘de volkstaal, de Deen in mij’. Hoeveel meer moeite had Andersen om aan een standbeeld te wennen, dan Prospero aan een graf! En is dit nog niet steeds de kwelling van Kay uit ‘De sneeuwkoningin’? De meester, die elk voorwerp tot een stil-leven omtoverde en voor geheel de wereld een verstaanbare taal deed spreken, en die gaat hunkeren naar de gemoedswarmte, een Deen te zijn geweest onder

[p. 703]

Denen, en de spraak van zijn volk en hart gesproken te hebben.

Zo heeft het werk van mevrouw Nijland mij een verhaal gedaan van de verhalen. Het boek is ruim en grootscheeps uitgegeven. De tekeningen van Dirk Nijland, van een reis naar Denemarken thuis gebracht, geven niet zozeer de sfeer der sprookjes als die der landschappen waar zij ontstonden. Dikwijls zeer eenvoudig en suggestief.