Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Rabelais
Volledige uitgave met de prenten van Doré en Robida. Vertaald door J.A. Sandfort

Het is met Rabelais als met radijs of Leidse kaas: houdt men er van, dan is het juist om de scherpe smaak die een ander afschrikt. Men is, om het met zijn woorden te zeggen, ‘pantagruellist’, of men is het niet. Men proeft in de stortvloed van platheden, grappen, toespelingen, parodieën en schaterlachen de sterke gezondheid, of men voelt zich beetgenomen door een taal-fantast en meer niet. Evenals op het klooster van Thélème, een der verrukkelijkste passages uit het boek Gargantua, staat boven heel het werk van Rabelais de spreuk: ‘Doe wat u aanstaat.’ Leef volgens uw natuur, en de natuur leeft in u. Dit is het enige geluk der stervelingen.

[p. 698]

Dit sluit echter in - en hier begint, als men zo zeggen mag, Rabelais' evangelie - dat uw natuur reeds al datgene bevat, wat de moralist met zijn wil en de wijsgeer met zijn bespiegelingen naar zich toe moet trekken. Dat het vlees de steen der wijzen is. Dat reuzen van ingeboren goedgeaardheid, als Gargantua en Pantagruel, zonder schade te lijden aan geest of ziel, de hulpbruggetjes van ethiek en metafysica kunnen veronachtzamen voor de grote polsstok, die de Schepper ons allen heeft meegegeven. De goedgeaardheid is een voorwaarde, maar dan bungelt ook het gehele leven, de avonturen, de mensen, de sprookjes, de vindingen van vernuft en gevoel, als speelgoed aan uw gordel.

Rabelais was een realist. Geen centimeter-realist, als een zeker soort romanschrijvers, die stapje voor stapje het leven op de voet volgen, maar een zevenmijls-realist, die de werkelijkheid heus niet liefhad of schoon vond en die niet stamelde dat het leven ‘zwaar maar kostelijk’ is. Neen, zijn liefde gold de letteren, met al de hartstocht en onverzadigbaarheid van een humanist. Wat hij voor de werkelijkheid voelde was veeleer een geloof. Hij geloofde vurig in het bestaansrecht van het bestaande, in de geheiligdheid van het gewone. Het leven zelf was een voorbeschikking. Wat leefde was goed, wat goed was leefde. Het kwade was niets dan een onwerkelijke schim, een ‘Anti-physie’, die reeds voor één druppel bloed bezweek.

Hij leefde in een tijd van stilstand en krachtverzameling. De Paus was besluiteloos, de koning van Frankrijk was besluiteloos, Luther was zijn hoogtepunt voorbij en de Contrareformatie werd aarzelend ingezet. Calvijn publiceerde zijn Institutiones ongeveer in hetzelfde jaar als Rabelais zijn Eerste boek van Pantagruel. Zij waren, met Ignatius, de enige mensen die althans wisten dat zij zelf iets wilden.

Aan de lectuur van Rabelais komt zeer ten goede, wanneer men de vijf boeken niet achtereenvolgens doorleest. Het éne boek Gargantua en de vier boeken Pantagruel zijn vijf afzonderlijke werken, door de schrijver bijna alle met grote tussen-

[p. 699]

ruimte en in andere tijdperken van zijn leven geschreven. Men moet beginnen met Pantagruel I, daarna Gargantua (beide boeken zijn naderhand door Rabelais gekuist herdrukt, en hij deed zelfs de onvervaarde uitgever Dolet een proces aan, toen deze een onbesnoeide herdruk bracht) en eerst vervolgens Pantagruel II en III, met privileges van de koning en de kardinaal verschenen, om te eindigen met het veel betwijfelde deel IV van Pantagruel, dat lang na Rabelais' dood het licht zag. Ik meen dat de vertaler verstandig gedaan had, als hij het ‘Levensbericht’ in vijf hoofdstukken had gesneden en telkens zulk een hoofdstuk aan een deel had doen voorafgaan.

Belangrijker echter is, dat de vertaling van Sandfort zo goed is als zulks maar wezen kan. Rabelais verliest reeds als men hem in modern Frans leest, en dit heeft Balzac begrepen, toen hij voor zijn Contes drolatiques zijn taal archaïseerde tot die van de zestiende eeuw. Maar wat er in het Nederlands van Rabelais bewaard kan blijven, is hier met grote woordenrijkdom en dikwijls met veel durf bereikt. De uitgever heeft er door de toevoeging der prenten van Doré en Robida een prachtig boek van gemaakt, het is fraai gebonden en de band is fraai bestempeld, en, als gij eens op een winteravond niet naar de film gaat, maar dit boek bij de kachel op uw knieën neemt en een der delen leest, hebt ge een goede ruil gedaan.