Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

G. Achterberg
‘Afvaart’

Door en door een lyricus is G. Achterberg, wiens eerste bundel met die van Wijdeveld en Kool, reeds vroeger besproken, en met die van Smit, hierboven aangekondigd, tot de beste debuten van dit jaar behoort. Hij bespeelt een weker instrument dan de geëigende vijfvoetige jambe waarmede bijvoorbeeld Smit is aangevangen. Achterberg heeft als woordmedium de strofe, vervloeid en ontbonden in binnenrijmen en assonanties, verstrengeld en fijn vertwijgd tot een zachte eentonigheid van elkaar herhalende en neuriënd toedekkende klanken. Hij is hiervoor terdege bij Leopold ter school geweest. Het regent, het schemert, het sneeuwt en treurt in deze bewolkte namiddagverzen, en als schimmen wandelen in deze atmosfeer een dichter en een gestorven geliefde nog eenmaal tezamen door de vage eindeloosheid van in nevelen verzonken landwegen.

Wat is dit een zoete verbintenis
u en de dood en ik.
Dat liefde er niets bij heeft ingeboet,
te geraken tot deze rust.

Nu al de vuren zijn gebluscht,
gaan we over de zachte asch

[p. 696]

 

en denken wat geleden moest,

 

voor ieder tevreden was.

Als de vorm van dit gedichtje opmerkelijk is, dan is het door het rijmraffinement. ‘Ingeboet’ van regel 3 rijmt niet op ‘verbintenis’ van regel 1, maar op het ‘zoet’ der verbintenis waarop het een nagekomen accent legt. ‘Verbintenis’ zelf, met zijn dubbele doffe i-klank, vervaagt het rijmloze ‘ik’ van regel 2, dat anders na ‘u en de dood’ een aanmatigende climax zou worden, en bovendien assoneert het reeds op ‘asch’ en ‘was’ van de volgende strofe. Ook het rijmwoord ‘rust’ van regel 4 wijst omlaag naar de volgende strofe, waar het terstond door ‘gebluscht’ wordt opgenomen en door ‘moest’, met een verfijnde klankherinnering aan ‘ingeboet’, assonerend wordt voortgezet. Dan komt, als samentrekking van de gehele innerlijke betekenis van het gedichtje in de onderste regels, het binnenrijm ‘geleden - tevreden’, terwijl de laatste regel een merkwaardige uitglijdende lengte verkrijgt doordat ‘was’ voor het eerst normaal rijmt op ‘asch’. Dit ‘was’ is echter een irrealis, het betekent in dit zinsverband eigenlijk ‘is’ in de aanvoegende wijs, en het werd, als gij voor zulke schakeringen gevoelig zijt, niet slechts door ‘asch’, maar reeds door ‘verbintenis’ van de bovenste regel voorbereid. Ik zou nog langer op de structuur van zulk een versje kunnen voortgaan, er bijvoorbeeld op wijzend, hoe, door de alliteratie der b's in regel 3 en der r's in regel 4, de rijmloosheid werd verdoezeld, die daar anders te sterk in het oog zou lopen, maar ik vrees dat het u reeds tegenstaat, dit poëtisch apothekerspraatje. Geen dichter is met zulke overwegingen belast wanneer hij schrijft, maar zij zijn de reden waarom hij na het schrijven niet doorschrapt. Zij geven een garantie dat het gedicht niet slechts in het gevoel maar in de taal zelf verscholen lag. Zij helpen de weerstand overwinnen die reeds tijdens het schrijven de mens hindert bij het onder woorden brengen ener opwelling.

De inleiding die Roel Houwink heeft gemeend bij deze ver-

[p. 697]

zen te moeten schrijven, heeft mij uitermate verbaasd. Zelden heb ik een slechter karakteristiek gelezen. Dat het verbeeldingsrijk van deze jonge dichter ‘grenst aan den varkensstal en de mestvaalt’ en dat het daar ‘in den winter geraden is op klompen te loopen’ slaat misschien op de omstandigheid dat deze dichter een dorpsschoolmeester is, maar het geeft een averechts beeld als inleiding tot deze fijnzinnige poëzie. Ik zie wel een zeer beschroomde gemoedszuiverheid in deze verzen, maar niets van de ‘menschelijke gevoels- en aanschouwingssfeer in haar volle, ongerepte primitiviteit’ waarvan Houwink gewag maakt. Beweringen als ‘hij is niet meer dan een instrument, waarop God het behaagd heeft een pastorale te spelen, de laatste wellicht, die Hij ons, ge-asphalteerde Westerlingen, ten gehoore geven wil’, of ‘in dit dichten liggen God, daemon en eros onder denzelfden moederlijken mantel toegedekt’, zijn eenvoudig pure nonsens. Zo schrijft Dirk Coster over Novalis of Zola, maar het is bespottelijk de poot van de leeuw in zulke muizen-proporties te zien nagebootst.