Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Halbo C. Kool: ‘De tooverformule’

U roept een god met zijn meedoogenlooze sterren en mij een wereld met haar lichtreclame.

Tijdens het lezen dezer twee regels van de jeugdige dichter Halbo C. Kool maken we de sprong van Verweys generatie naar die der allerjongsten. Wat is er veranderd in de ruim veertig jaar die de beide dichters van leeftijd verschillen? Want, aangenomen dat de menselijke natuur zoals zij in passieve of actieve toestand vegeteert op deze wereld, nimmer wijzigt, wel degelijk wijzigt zich het instellen van het bewustzijn. Het bloed is hetzelfde, maar hoe wij het horen kloppen is van richting veranderd. En deze omzwenking van de belangstelling is een der belangrijkste welke zich ooit in de menselijke geest hebben voltrokken.

De aard dezer omzwenking, moet ik ronduit bekennen, ben ik niet bij machte uiteen te zetten, deels omdat het te wijd is voor mijn gezicht en te direct onder mijn oog, omdat ik het dus nog niet helder genoeg zien kan, deels omdat mijn gering formuleringsvermogen eenvoudig te kort zou schieten, om een zo groot verschijnsel van mijn tijd vast te leggen. Maar ik maak met vreugde uit de talrijke publikaties op essayistisch gebied van schrijvers jonger dan ik de gevolgtrekking, dat deze drang tot vastlegging der verandering algemeen gevoeld wordt, en hoop van harte dat iemand daar in slagen zal.

[p. 671]

Het komt, wanneer mijn dagelijkse gedachten tot gids mogen zijn voor een toekomstig beter uitgerust denker, - het komt in hoofdzaak misschien hierop neer, dat zekere bovenmenselijke, zich in de ruimte van hemel en noodlot verliezende onzekerheden, die aan de poëzie en aan de gedachte van vroeger een grootsheid verleenden van klank in de verte, storm achter 't toneel, heldenspraak, hebben opgehouden het geestelijk leven te verontrusten. Al hebben Freud, sportleven, vrijer sexueel verkeer, hygiëne en hetgeen in de ogen van Europa in Rusland en Italië nog onbegrepen bezig is zich te voltrekken, wellicht nog geen voor allen zichtbare zekerheid gebracht, reeds het verdwijnen der grote onzekerheden is een aanwijzing in welke richting men zoeken moet. Daarom lijkt mij verwarrend, een mening onlangs door Anthonie Donker in zijn proefschrift over de beweging van Tachtig verdedigd, deze beweging te beschouwen als een nabloei van de Europese romantiek. Neen, met het realistisch werkelijkheidsbeschrijven dat zij bracht en met de bloedwarme lyriek die haar eigen is, ligt haar betekenis en kenmerk in het instellen van geestelijke belangstelling in de mens als natuurverschijnsel, zonder dat dit woord natuur een romantische bijgedachte oproept. Dit koele, dadelijke zien van een beeld en ondergaan ener sensatie heeft Tachtig ons gebracht, in een praktijk die misschien van de latere afwijkt, maar waarvan in de grond alle jongere schrijvers nog uitgaan. Ditzelfde bedoelde, als men zijn brieven leest, Keats waarschijnlijk, toen hij waarheid schoonheid noemde, en schoonheid waarheid. En we kunnen dit allemaal nog van Shakespeare leren, die het klaarspeelde, de diepste dingen in het menselijk hart tot waarheid te maken, zonder een beroep te doen op welke hogere machtsingrijping ook van boven of onder de mens. Want dit alles, gaan we zeggen, is juist de mens, met zijn herinnering en zijn voorgevoel, door dingen van lang voor zijn geboorte en lang na zijn dood bepaald. Het diepste geheim der schepping, zou men het Oude Testament kunnen nazeggen, is in het bloed. Van al het andere zijn we zeker. En men kan de machtige uit-

[p. 672]

roep: het woord is vlees geworden, niet letterlijk genoeg opvatten als laatste profetie en eerste evangelie.

Terzake. Wij staan op een dijk, in een Hollands landschap, even buiten Amsterdam. Het is nacht. Mijn moeder kijkt naar de sterren en ik naar de rode gloed die opstijgt uit de stad. En hier zijn we eensklaps in de stellig te scherp en schamper geformuleerde situatie van Kools dichtregels: ‘U roept een god met zijn meedoogenlooze sterren en mij een wereld met haar lichtreclame.’ De jongeling, die zich hier ‘ik’ noemt, zou zich bewust kunnen zijn, dat ook hij, die zijn moeders bloed draagt, naar de sterren keek, waarvoor hij immers het adjectief ‘meedoogenloos’ vond, en dat juist deze meedogenloosheid hem de blik deed richten naar het lokkende licht van de stad. De moeder daarentegen heeft juist naar de sterren omhooggezien, om steun te zoeken tegen het verleidend stadslicht dat haar om haar zoon nog bevreesd maakt; en het is weer, met deze vrees en afweer onbewust bewapend, dat de zoon deze wenkende gloed met het woord ‘lichtreclame’ bemint en beschimpt. Al de onverschillige schrilheid en de met opzet genoten geuren van grootstad en kamertjeszonde, de zucht, in het kort, om met overdrevenheid in de uitdrukking een verdrongen gevoelsstaat goed te maken, is als reactie-verschijnsel op overgeleverd bloedsbewustzijn te verontschuldigen, en daarmede ga ik het merendeel van Kools gedichten in zijn bundel ‘De tooverformule’ stilzwijgend voorbij.

Een donker, verleidelijk sissen
slingert over mijn bloed:
teedere wezens vergissen
zich en vergaan voorgoed.

Als iets het ‘teedere wezen’ echter niet redden kan, dan is het de ironie van zulk een formulering. Dit ‘gered worden’ is ook eigenlijk niet zo noodzakelijk, wanneer men jong is, er moet nog veel ouds in ons vergaan, vóór het bloed tot zijn oorspron-

[p. 673]

kelijkheid ontwaakt en dan zijn oorsprong neemt. Middelerwijl is er een wellust in het leed, dat men met dieper bedoeling dan men zelf vermoedt, met toverformules naar zich toe bezweert, een genoegen zelfs, om het dan zo scherp en vlot mogelijk te zeggen:

haar handen zijn teeder, haar oogen zijn schuw;
een streeling wordt dientengevolge wat ruw.

of:

zij speelt piano met scheeve mond,
terwijl haar hart een hemel vond.

Twee voorbeelden van met gemak en niet zonder schaamte belachelijk gemaakte zieleschemeringen.

Er staat echter in deze kleine bundel één gedicht, van zo bijzondere waarde, onmiddellijk van zulk een ernstiger inslag en breder trant, dat ik er Kool al zijn onhandigheden en ontleningen en al zijn voor ‘jongleur du diable’ spelen in het jargon onzer jongste generatie, gaarne om vergeef. Gij vindt dit gedicht op bladzijde 9. Het heet ‘Wederkeer’. Het beschrijft een verloren vriendin, die bij haar vriend nog éénmaal terugkeert, om afscheid te nemen of om te sterven (Dit kan hetzelfde zijn, en is het hier ook). Tijdens dit aardse afscheid voltrekt zich tevens een hoger thuiskomst van de ziel, en, in het wonderlijk gevoel van vervreemding en verzoening, heeft de scheiding de betekenis van een wederkeer tot datgene, waarvoor men de dood in het leven begrepen moet zien om het te kunnen verstaan. Dit alles zou even fraai zijn als vaag, wanneer niet het over-oude beeld van de geest, als duif, hier ingelast was, zonder enige overdrachtelijke opzet, met niets dan de warmte der werkelijkheid, als een aanduiding zowel van de ziel als van de vrouw, op een wijze zo toevallig en sierlijk in de beweging van rijm en regels opgenomen, omvlochten en voortgezet, dat men geloven kan Jan Luyken te lezen.

[p. 674]

 

Haar, die mij indertijd verliet,

 

wachtte ik sinds: zij keerde niet,

 

maar dezen avond kwam naar hier

 

een leven zonder veel vertier

 

bijna ten einde; in het oog

 

rilde verlangen; daar bewoog

 

- als in het slag voor de open schuif

 

tegen den nacht een tamme duif

 

luisterend naar de verre roep

 

van de verloren wilde troep -

 

de ziel in dit verduisterd kot

 

luisterend naar den roep van God;

 

 

 

tenslotte is zij heengegaan

 

over de stralen van de maan

 

fladderende - een ongewend

 

jong dat dit wonder slecht herkent;

 

zij gaf in mijne armen 't lijf

 

snel over, dat al koud en stijf

 

geworden was, eer ik verstond

 

wie zoo bij mij haar einde vond

 

en vinden moest, omdat een hart

 

wel totterdood een ander tart

 

maar elk verzoend eerst afscheid neemt

 

hoezeer tevoren reeds vervreemd.