Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 654]

Jan Engelman
‘Sine nomine’

Jan Engelman is een der leiders van een groep van enigszins esthetisch en intellectueel georiënteerde, nog tamelijk jeugdige, katholieke schrijvers en dichters, die zich om het tijdschrift De Gemeenschap, dat te Utrecht verschijnt, hebben samengevoegd. Er zijn, buiten deze Gemeenschap, nog andere katholieke jonge schrijvers, doorgaans verstrooider opgesteld en argelozer, minder letterkundig van toeleg, minder modern toegespitst, wier landelijke katholiciteit, om een treffend woord van Dirk Coster te gebruiken, doet denken aan de warme en fijne dorpen van Brabant en Limburg, terwijl de Gemeenschap meer de indruk maakt uit noordelijke stedelingen te zijn samengesteld. Het merkwaardige dier Noordelijken is, dat zij, bij een zeer sterk uitgesproken partij-besef in hun kritisch werk, - want het zijn bijna allen voor hun overtuiging door het vuur gaande journalisten, soms dermate, dat men zou denken nog steeds met bekeerlingen te doen te hebben, - in hun poëzie daarentegen naar motieven zoeken, waaraan, zo meent een leek althans, het geloof niet noodzakelijk ten grondslag behoeft te liggen. Men kan er een katholiek moeilijk een verwijt van maken, dat hij bewondering koestert voor type-writers en vliegmachines, maar men kan zich verbazen, dat iemand, die zulk een innerlijke en oude cultuur bezit, deze bewondering voor alles wat grootsteeds en Amerikaans aandoet zo jongensachtig etaleert. Van een ‘trahison des clercs’ is hier zelfs geen sprake, al zou men verwachten, dat een gelovige het moderne eer aannam als reeds lang gepro-feteerd, het als een toevallig-laatste benaderingsvorm van het eeuwig-onuitsprekelijke beschouwend en er dus met meer beheersing dan aanbidding tegenover stond. Maar wat te denken van de opdracht vóór-in Jan Engelmans nieuwe bundel: ‘Voor jou, Charles Lindbergh, zeemeeuw, ijlbode onzer nostalgie’, als men er niet om wenst te lachen? Is Lindbergh, vraagt men dan, voor de dichter een verschijning van dusdanige technische

[p. 655]

perfectie, dat hij weder in het natuurlijke, de zeemeeuw, terugverdwijnt? Gaat daar ‘onze nostalgie’ naar uit? Vloog Lindbergh onwankelbaarder over de Oceaan dan Petrus wandelde over het meer bij Genesareth, Petrus wie een heel wat machtiger Hand werd toegestoken dan enige machine ooit in staat zal zijn uit te rusten? Neen, over deze opdracht, waarachter men bij een Jood als Apollinaire of een heiden als Walt Whitman de ernst van een overtuiging had kunnen gissen, doet men hier beter in het geheel niet te denken en te verkiezen met een naïeve brooddronkenheid te doen te hebben. Naïveteit is prachtig, maar als zij niets betekent behoort zij tot de nooit toegestane dichterlijke vrijheden. Zo iets zal men bij Péguy of Francis Thomson nimmer aantreffen; hoe groot en vrij en katholiek zij ook waren. Gesteld eens dat zulk een dichter het in zijn hoofd gekregen had zijn verzen aan een vliegenier op te dragen, dan zou hun naïveteit hier hoogstens geschreven hebben: ‘Voor u, Charles Lindbergh, zeemeeuw, tweede Petrus over het water’, daarmee aangevend, dat de aan Petrus verleende genade nog van hoger orde was dan het motorisch hulpmiddel dat Lindbergh ter beschikking stond, ofschoon ook dit in zijn perfectie even voor een werktuig Gods kon doorgaan in onze sprakeloze bewondering.

Er is natuurlijk voor een katholiek iets vermakelijks in, om van een leek te vernemen dat hij niet voldoende katholiek is. De Kerk, zal hij zeggen, legt mij niet zoveel verplichtingen op als de eerste de beste buitenstaander. Misschien heeft hij gelijk. Misschien is het Rome niet onwelgevallig, om een kleine falanx van moderniteit aan onze letterkunde te zien meedoen, zolang het maar zeer ondiep en uiterlijk blijft. Wat dan ook het geval is. Het gedicht dat Engelman vlak na de opdracht aan Lindbergh wijdt onder het opschrift The flying fool, is daar een treffend staaltje van. Het rammelt en raast van de retoriek, en dat bij een dichter, bemerken we verder lezend, wiens talent en taalgevoeligheid, met het aanroeren van zeer diepe raadselen, tot een wonderbaarlijke verfijning van woordenkeus en betekenisnuancering in staat blijkt te wezen.

[p. 656]

Engelmans kracht ligt in de diepte. Er moet onder de koele rust van zijn met uiterste bezorgdheid gestileerd werk veel beheerste en misschien nog niet recht aangevangen strijd aanwezig zijn. Zijn moderniteit, zoals in dit Lindbergh-gedicht, is dan ook een soort vakantie-uitbundigheid, een ontploffing van schuldeloze pret, die we hem gaarne gunnen. Maar hij schijnt afgesproken te hebben, dat de diepte van zijn geloof en de diepte van zijn taalgevoel nimmer samen zullen liggen. Zodra het geloof even geroerd wordt, ontslaat hij zich met een vlucht naar een week poëtisch weefsel van fluisteringen of naar een plaatjesachtige oppervlakkigheid, hetwelk hij gevoeglijk aan minder begaafde dichters kon overlaten. Want lees eens Amenophis, verreweg het beste gedicht uit de eerste afdeling van zijn bundel, wellicht omdat hij zich met Oudegyptische geloofsmotieven even onbelemmerd kan laten gaan als met schuldeloze moderniteiten, terwijl het hem niettemin tot dieper aanslag noopt.

Een boek vol strenge beelden. En de zwarte hierarchie
van de gelaten, ondoordringbaar, overvloert het hart.

Aldus de aanvang, met een onmiskenbaar accent van zelfportret, en een durf zich in het voorgestelde te verliezen.

Ik weet niet of ik de Latijnse titel Sine nomine moet vertalen met ‘zonder naam’ of met ‘zonder de Naam’. De hem ingeboren diepte van zegging, welke zich opgelegd heeft voor het Onbenoembare halt te houden, vindt nog twee ruimten van bewogenheid: een wiegende woordeloosheid van vervoerde liefdesintimiteit en een schuimende woord-wildheid in een bries van zorgeloos lentelicht. Zowel van het eerste als van het tweede vinden we prachtige voorbeelden, onderscheidenlijk tezamengebracht in afdelingen II en III van de bundel. Met al de invloed van Leopold die er in te bespeuren valt, en ondanks een ongaafheid van ritme in de derde strofe die met een enkele omzetting te verhelpen zou zijn, heb ik grote bewondering voor de donkere melodie van het volgende lied.

[p. 657]

 

Zacht branden van de teedre lenden:

 

een wiegeling, een wit satijn

 

aan mijne handen, de gewenden,

 

die met haar leest verzameld zijn

 

 

 

tot éénen slag en in het stuwen

 

des bloeds niet laten van hun wit.

 

Die stem, die stameling bij 't huwen:

 

wie zijt gij? - En het diepst bezit

 

 

 

de tweelingster, haar oogen, weergevonden

 

in de golven en het nachtstruweel

 

der haren, stroomende ontbonden

 

op dezen schouder en haar prille keel.

En wie een voorbeeld zoekt van arcadisch en lichthartig woordglijden, spelend vermijdend alle betekenis, woorden als bloemkelken op het water geworpen, wiegelend, steelloos, verdrinkend, overstuifd telkens door een nieuwe neerval uit de geopende hand van een lachende zefier, leze het gedicht Vera Janacopoulos, waarmee de bundel besluit. Het is, in dit zingende en snelle ritme, alsof voortdurend hetzelfde woord opgetogen met een ander woord achterhaald en herhaald wordt. ‘Klankgazelle’, ‘kindermond’, ‘zeeschuim en rozen’, ‘zoete zoele’, ‘muze morgenlicht’, het betekent alles hetzelfde lentelijke geluksgevoel, het is een vederlichte beweging die zich in steeds fijner en hoger spiralen optrekt naar het ‘duizendjarig dolen’, waarmede dit echter nog geen einde neemt, want de Naam, zo ijl omstreeld, blijft ongenoemd.

Ambrosia, wat vloeit mij aan?
uw schedelveld is koeler maan
en alle appels blozen

[p. 658]

 

de klankgazelle die ik vond

 

hoe zoete zoele kindermond

 

van zeeschuim en van rozen

 

 

 

o muze in het morgenlicht

 

o minnares en slank gedicht

 

er is een god verscholen

 

 

 

violen vlagen op het mos

 

elysium, de vlinders los

 

en duizendjarig dolen