Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

P.H. van Moerkerken
‘De historie en het droomgezicht over den prins en den moordenaar’

Een merkwaardig boek, dit laatste werk van Van Moerkerken. Een merkwaardigheid, minder van stijl, die tot in bijna iedere zinsnede de oververvuldheid heeft van opzettelijk mooi-schrijven, dan van gedurfde compositie. Het verhaalt, in korte, kernige, in snel tempo (hoe dan ook) schilderende hoofdstukjes, de levenslopen beurtelings van Prins Willem de Eerste, de Vader des Vaderlands, en van Balthazar Gerardsz, de moordenaar. Als een grote landkaart ligt de 16de eeuw onder ons, in woelig donker, en wij zien een zoeklicht afwisselend zwenken van Nassau-Dillenburg, waar de Prins, naar de Franche-Comté, waar Balthazar Gerardsz geboren wordt; vervolgens zien wij de steile straal glijden over Luxemburg, Brussel, het Maasdal, de Nederlanden, Holland en Zeeland, om ten slotte op het oude stadje Delft, waar het samentreffen der beide gestalten in een noodlottige botsing plaats vindt, een harde lichtbundel neer te werpen. Hier eindigt de historie. Er volgt, als een soort verzoenende apotheose, een droomgezicht van een oud monnik, die het zoeklicht uit de duisternissen dezer aardse omwandelingen opwaarts richt, de dieper duisternissen van de hemel in. Mijmerend over een opperst gelijk, vernietigt hij Balthazars als een relikwie bewaarde schedel, verbrandt diens apologie, en hij ziet, omhoog, de twee gestalten van de Prins en de Moordenaar ‘tot elkaar nijgen in een broederlijken groet.’ - ‘Over hen heen’ - vervolgt dit vroom visioen - ‘buigt genadenrijk het Goddelijk Hoofd. In het verblindend licht, in de liefde die het al beweegt, worden zij opgenomen.’ -

[p. 642]

Dit slot komt het boek niet ten goede. Het is, denkt de lezer, aan mij, en niet aan de schrijver, deze summa summarum als conclusie te trekken. Wat een schrijver te doen heeft, is van zijn figuren de aardse natuur en wat zich daar psychologisch uit loswikkelt aan te tonen. Iedere creatie krijgt dan reeds vanzelf zijn bestaansrechtvaardiging mede. Dit met een goddelijk oordeel gelijkstellen, is meer dan een mens kan verantwoorden, zelfs in een ‘droomgezicht’.

De scherpe en aangrijpende beschrijving van Balthazars moedwillig martelaarschap en zijn verbetenheid tijdens de wrede terechtstelling, is de beste passage uit het boek. Zijn dweepzucht, zijn listen, zijn ziekelijk overleg worden zielkundig zeer fijn in de voorbereidselen en omwegen voor de moord uiteengezet. Het tengere ploertje wordt op een voetstuk van waarlijk voldoende verheffing geplaatst. Hetgeen hij ook bitter van node heeft, om zelfs tot de knieën te reiken van de Prins, wiens geweldige gestalte van heldhaftige offervaardigheid in dit boek, op zijn zachtst gezegd, slechts in uiterlijkheden is geschetst.