Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Matthijs Vermeulen
‘Klankbord’, een verzameling muziek-kritieken

Er is, in onze letteren, maar één man waarmede Matthijs Vermeulen als essayist te vergelijken zou zijn; maar één man, die nog met zulk een gedrongen gloed schreef over verschijnselen op kunstgebied, alsof zijn overtuigingen zijn beginselen waren en hij voor die beginselen een godsdienstoorlog aanbond; en dat is Van Deyssel, en dan nog de Van Deyssel uit de beste periode en in de beste opstellen. Er is nooit zo, door niemand in het buitenland, naar mijn weten, over Zola geschreven als door Van Deyssel, en wanneer ik enkele bezielde pagina's van Proust uit-

[p. 621]

zonder, weet ik niemand die Beethoven met zulk een machtige pen geschetst heeft als Vermeulen, toen hij twee jaar geleden, naar aanleiding van de honderdste sterfdag van de onvoorwaardelijk bewonderde meester, een artikel in dit tijdschrift plaatste, dat men in deze verzameling met onverzwakte waardering zal herlezen.

Vermeulen, met zijn explosieve potentie, met zijn heroïsche vererings- en vernietigingsdrang, met het verbeten en bezeten Hercules-gebaar waarmede hij zijn zinsneden hakt en hamert, zou ook een met Van Deyssel vergelijkbare macht in zijn tijd kunnen bezitten en de hemel weet wat voor baanbrekende vernieuwingen in ons bewustzijn kunnen teweeg brengen, wanneer er, waag ik te vermoeden, een geheel toevallige omstandigheid, buiten zijn toedoen en ondanks zijn heftigste hunkering ontbrekend, in zijn leven aanwezig ware. Deze bewonderings-begerige, deze enorme handen die niet alleen wensen te strijden maar ook te beschermen, deze sterke keel die niet alleen wil vermanen maar ook van zalige aanschouwing jubelen, vindt geen meesterlijk tijdgenoot als voorwerp voor zijn verrukkingen, maar moet een eeuw terug, naar Beethoven, om zich met onomwonden hartstocht aan het bewonderde te kunnen geven. Deze Nietzsche heeft geen Wagner, deze Van Deyssel geen vier jaar oudere Kloos, als troostende manifestatie van een ophanden zijnde en reeds bepaalbare schoonheid. Zulk een gemis heeft onberekenbare gevolgen. Het is een verloochening van het absoluut-psychisch element, dat aan elke geestelijke vernieuwing als drijvende oorzaak ten grondslag ligt, wanneer men de beweging van '80, als letterkundig verschijnsel, ergens anders aan toeschrijft dan aan het eenvoudige feit, dat Van Deyssel met recht een mateloze bewondering kon koesteren voor de vier jaar oudere Kloos, die op zeer jeugdige leeftijd zijn onvergelijkelijk werk had geleverd, voor Kloos die weer van zijn kant in de betreurde Perk steun vond. Ik zou dit voor Gorter ten opzichte van Van Deyssel, voor Leopold ten opzichte van Gorter kunnen doortrekken, en het zou u misschien duidelijk

[p. 622]

worden, hoe de omkeer van '80, die zich anders waarschijnlijk schilderkunstig of sociaal gekleurd het helderst geformuleerd had, thans, door de machtige persoonlijkheden dezer schrijvers en hun onderlinge relaties, voornamelijk onder letterkundig aspect op geheel ons volk invloed heeft doen gelden. Ik wacht al jaren tevergeefs op een studie of een dissertatie, die dit allereenvoudigst gezichtspunt als basis durft nemen, die van hieruit het onderscheid kan maken tussen het begrip ‘Tachtig’ en het daarmee geheel niet identieke begrip ‘Nieuwe Gids’, die aantoont hoe dit laatste gedurende zes jaar het orgaan kon zijn van het eerste en als zodanig van een voor een tijdschrift in de geschiedenis onzer letteren ongeëvenaard belang, en die dan als vanzelf de gronden blootlegt waarom het zo plotseling, omstreeks 1894, ineenstortte. Een geheim waar elk scherpzinnig mens achter kan komen, als hij maar niets in handen neemt dan het werk van dit handjevol enkelingen, en uit het Handboek van Prinsen e.d. alles vergeet behalve de daar vermelde jaartallen.

Maar Vermeulen mist zulk een meester en tijdgenoot, mist hem aan de ziel en aan den lijve, en dit geeft letterlijk aan zijn stem iets van een roepende in de woestijn. Wie dit zo ziet, zal met een bijzondere ontroering de drie artikelen lezen, welke in deze bundel aan Diepenbrock gewijd zijn, en een interieur drama vernemen in het ‘Tot een schaduw’ waarmee hij zich rechtstreeks tot ‘de eenige die genie heeft’ richt. - ‘Gij zijt een meester en speelt de schim. Dat zijn onze verlangens niet. Dat bukt ons, dat vermindert ons, dat vermindert onzen moed en onze hoop... Wat helpt in dit zonderlinge geval Diepenbrock, die eene schim wil zijn, alle bewondering en geestdrift?... Hij staat in de groote stilte, onbereikbaar voor òns, onbereikbaar voor zichzelf. Zijn idealen schemerden en hij is meegegaan in den schemer, tot hij voor ons tijdgenooten nauwlijks nog een levend wezen is... Geen enkel enthousiasme zal daarbij baten...’ Heeft één onzer ooit Leopold zo durven toespreken, en had hij niet hetzelfde gelijk gehad als Vermeulen hier? Maar daar vlak

[p. 623]

vóór laast gij de verrukte jubelzang over ‘De Mis van Diepenbrock’, en daar vlak achter ‘De uitvaart van Diepenbrock’ met een prachtige evocatie van Diepenbrocks kamer aan de rand van de stad, met het ‘wijkende’ van de meester tegenover stadsuitbreidingen en moderne muziekrichtingen, en met de zucht, bij het zien van Diepenbrocks dirigeerstokken, waarop deze de schaarse data zijner uitvoeringen geschreven had; ‘ja, veel onvervulde verlangens laat hij achter.’

En daar is, ander voorbeeld, zijn afrekening met Stravinsky, wie hij in de laatste werken intellectuele luiheid en lauwheid verwijt, karakterloos-modern tegenover de zeldzame energie van de aanvang. Maar sla terug en ge vindt een kenschetsing van de boer-componist, de Oostenrijker Bruckner ‘de eenige, na Beethoven, die onbeschrijflijke dingen gecomponeerd heeft’, een kenschetsing als een met oer-woede ontworpen borstbeeld, in welks leem men de duimlengte en de vingerindruk van de boetseerder wel moet herkennen.

Sla terug, via ‘De dubbele Bach’, ‘Harmonie-Contrapunt’ naar het deze bundel inleidend artikel ‘Buiten de warreling’. Ge leest daar naar aanleiding van Mengelberg: ‘Naast al zijne fouten of bedenkelijke hoedanigheden beschikt een Mengelberg over zijn onweerstaanbaren magnetischen stroom van muziek, waartegen ik het altijd zal moeten afleggen. Ik zelf heb nooit zijn consequente tegenstander kunnen blijven... Het is zonder twijfel jammer, dat ik Mengelberg niet heb kunnen bewegen tot mijne zienswijze, die werkelijk van een hoogere gradatie is dan de zijne. Ik kan mij niet voorstellen, dat eene in wezen zoo uitnemende natuur als de zijne, zich op den duur bevredigd zal voelen met eene muziek-beoefening, zooals zij zich in den loop der jaren gesolidifieerd heeft -’

En lees daarop het slot van de Bruckner-studie en ge hebt, als ge verband durft leggen tussen dit en de persoonlijke roep naar Mengelberg, een beeld van wat ik een interieur drama noemde:

‘Hanslick was Bruckner's verbeten en lang niet nobele aartsvijand. Hij heeft den meester der negen symphonieën, welke...

[p. 624]

gecomponeerd zijn als zingende architecturen, blindelings verworpen en onbehoorlijk uitgescholden. De tijd was te onrustig en te woelig voor Hanslick om de waarheid te zien en Bruckner miste er de scherpzinnigheid voor. Maar eene Bruckner-psychologie zou rekening moeten houden met deze twee fundamenteele factoren: Hanslick, die hem afmaakte, die hem levenslang door het hoofd spookte en dien hij wel gaarne tevreden gesteld had met een goed werk, naïef als hij was. En verder het idee, dat er eene sfeer was boven den mensch, boven het leven, eene sfeer van onzienlijk licht, van wonderbare warmte, waarheen alles trachtte, waarin alles zou opgenomen worden en opgelost en stralend vereenzelvigd.

Bruckner, de arme, povere, tragische Bruckner heeft zich misschien meer uitgesloofd voor Hanslick dan Brahms, Hanslick's vriend en ideaal. En om dat onuitgesproken, verre en gedroomde licht te naderen ontwierp hij de eene symphonie na de andere; met altijd denzelfden, langzamen opgang, dezelfde moeizame bedevaart van eerste deel over adagio en scherzo naar de stijgende glories der finale, waar alles radieerde in eene roos van vuur. -’

Het meest intense boek, het best geschreven proza, dat dit jaar in Nederland verscheen.