Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Waarom Paul Bäumer sneuvelen moet

Iedereen heeft ‘Im Westen nichts Neues’ gelezen. Maar iedereen zal wel vergeten zijn dat de hoofdpersoon, de verteller, de ‘ik’ Paul Bäumer heet. Daarom zeg ik het even.

Bloem schrijft in De Gemeenschap van augustus 1929, dat Paul Bäumer niet sneuvelen mag. Dat het laten sneuvelen op de laatste halve bladzijde een ‘compositie-fout in het boek’ is. ‘Een artistieke fout en zelfs meer dan dat.’

Ik zal trachten te verklaren waarom Paul Bäumer sneuvelen moet.

Argumenten van Bloem.

1. - Het laten sneuvelen van de held is blijkbaar gedaan om de pakkende titel te kunnen handhaven.

Bestrijding: een schrijver bedenkt zijn titel doorgaans het laatst.

Het feit dat Remarque de titel uit de woorden van het naschrift kiest, wijst er alleen op, dat dit naschrift, en het sneuvelen daarin vermeld, waartoe het naschrift zich eigenlijk bepaalt, voor de auteur van essentieel belang waren. Ik stip terloops aan, dat de ‘ik’ geen held in het boek is. Ik dwaal even af en beweer, dat de titel ‘Im Westen nichts Neues’ (welk laatste woord door Bloem doorlopend zonder hoofdletter N wordt geschreven) in de Hollandse bewerking onjuist, eveneens zonder hoofdletter, vertaald is. ‘Neues’ is niet nieuws maar bijzonders. ‘In het westen niets bijzonders’. De hoofdfiguur is geen held en wat er in het boek gebeurt is niets bijzonders. De verdediging

[p. 611]

van de Hollandse overzetting ‘Van 't westelijk front geen nieuws’ berust op in de oorlog in zwang zijnde journalistentaal. Gaat niet op, want Remarque schrijft uitdrukkelijk, dat het legercommuniqué, en niet couranten, de vermelding uitsturen. En iedere sergeant aan wiens wacht niets gepasseerd is, maakt een bericht: geen bijzonderheden of niets bijzonders te melden, en zou het wel uit zijn hart laten ‘geen nieuws’ te schrijven.

2. - (Bloem:) De hoofdpersoon treedt gedurende het hele verhaal als ‘ik’ op en moet in de laatste regel opeens als ‘hij’ vermeld worden, aangezien men nu eenmaal niet van zichzelf kan meedelen, dat men gesneuveld is.

Bestrijding: Het gehele verhaal is in de tegenwoordige tijd, het nabericht in de verleden tijd geschreven. Het nabericht staat daarmee buiten het verhaal. Wat het bevat, het sneuvelen, kan dus al geen compositie-fout van het verhaal zijn. Hier en in het voorbericht, eveneens met verleden tijd en uiterst sober gehouden, is Remarque en niet Paul Bäumer aan het woord.

3. - (Bloem:) Paul mag niet sneuvelen, omdat het voorbericht zegt dat het boek een vermelding poogt te zijn van een door de oorlog vernielde generatie - ‘auch wenn sie seinen Granaten entkam’.

Bestrijding: Het voorbericht staat buiten het boek (zie boven). Paul Bäumer behoort niet tot hen die ontkwamen. ‘Hij lag als slapend op de grond’ en ‘het was alsof hij bijna tevreden scheen dat het zo was gekomen’. De granaat was weldadig geweest. Paul was moe, zijn ‘ik’ wilde sneuvelen, zoals de laatste zin van het verhaal zegt; hij zag op tegen het ontkomen. Maar het leven ‘in handen en ogen’ zocht nog zijn weg. Aan dit onbegeerde leven maakte de granaat een eind, zeer barmhartig, zo laat mogelijk, in de laatste maand van de oorlog, maar toch nog juist bijtijds om hem de ellende van de aan de granaten ontkomenen te besparen. Deze ellende, die, in het nabericht bij het sneuvelen vermeld, de pathetische klank van valse troost-

[p. 612]

woorden onvermijdelijk gekregen had, heeft de schrijver, omdat er ook in het verhaal zelf geen plaats voor was, in het voorbericht aangetekend. De vondst van een meester.

4. - (Bloem:) Deze dood past niet in de toon van het boek.

Bestrijding: Dit is eenvoudig een amusante enormiteit. Een boek, waar de dood als een watersnood de dijken van het geruste leven vernietigd heeft, waar hij zover het oog en de herinnering reikt in alle straten staat, zodat de mensen hun zit- en eetkamer allang ontwend zijn en reeds met het zekere genoegen van een hier luguber aanpassingsvermogen op zolders en daken huizen, in zulk een boek, waar de dood de verschrikkelijktse maar tevens de gewoonste en de het bestaan volstrekt bepalende zaak ter wereld is, zou het sterven van iemand, die geen held is en niets bijzonders beleeft, uit de toon vallen!

5. - (Bloem:) Dan is er nog een niet zo gemakkelijk aan te tonen, veel subtieler, maar voor mij juist daarom nog klemmender, reden om dit einde als een fout te merken. ‘Im Westen nichts neues’ (ik schrijf Bloem tot in zijn spelling over) is typisch het boek van een uit de oorlog teruggekeerde, niet van iemand, die vlak voor de vrede gesneuveld is.

Bestrijding: Bloem schrijft in de zinsnede ‘typisch het boek van een teruggekeerde, niet van iemand die gesneuveld is’ tweemaal het woordje van, dat misschien beide keren door het Duitse von te vertalen is, maar hier in het Hollands verwarring schept. Hij bedoelt ‘typisch het boek door een teruggekeerde, niet over iemand die gesneuveld is’.

Het onderscheid is subtiel maar klemmend. Inderdaad, Remarque keerde terug en door hem werd het boek geschreven over Paul Bäumer die sneuvelde. De spanning tussen de beide voorzetsels, die Bloem, door ze beide van te schrijven, verslapt heeft, geeft precies de afstand weer tussen auteur en onderwerp. Al is de identiteit van Remarque en Bäumer zeer groot, er is ruimte dat de een zijn boek schrijft en de ander sneuvelt. Het

[p. 613]

een sluit het ander niet uit. Remarques hart is op de slagvelden gebleven. En hij kan zeggen met de onbekende dichter van het middeleeuws Egidius-lied:

Ic moet noch zinghen een liedekyn,
Nochtan moet (ic) emmer ghestorven syn.

En dit is, in twee regels, de ondertoon van dit prachtige boek. Typisch door een teruggekeerde, typisch over een gesneuvelde. De ontkomen Paul had een wanklank gebracht van gunstig toeval of van heldhaftigheid in deze algemene ontreddering. Hij is geen Odysseus, hij is geen Gijsbrecht. Deze on-goddelijke duider verliest geen stad en land, hij verliest zich zelve. Hij laat zijn leven achter als iets waarvan hij toch vervreemd is. Niet-sneuvelen had van zijn figuur een Wandelende Jood of een Vliegende Hollander gemaakt. En dit valt eerst recht buiten de toon van het boek.

Er rest nog een vraag, door Bloem niet geopperd, waarom Remarque zijn hoofdfiguur dan niet Paul, maar ‘ik’ heeft genoemd. Omdat het boek, zou men kunnen antwoorden, niet een verhaal maar een persoonlijke ervaring wil zijn. De geweldige gebeurtenissen van de oorlog ontnemen weer aan de daarin ondergedompelde ‘ik’ al het onaangename dat een boek in de eerste persoon spoedig aankleeft. Bovendien moet Paul iedere soldaat kunnen zijn. Het is een vorm van in deze tijd ongeëvenaarde schrijvers-bescheidenheid.

Het voortreffelijke boek met het algemene succes doet meer voor de kunst, dan de kunst, met al zijn vlagen van naturalisme en expressionisme, die er gezuiverd tot een nieuwe zakelijkheid in verwerkt zijn, voor dit boek deed. Dit tegen de Mandarijnen, die meesmuilen dat het voor zeker negentig procent om extra-literaire beweegredenen gelezen wordt.

Iedereen heeft ‘Im Westen nichts Neues’ gelezen. Maar iedereen vergeet dat de hoofdfiguur Paul Bäumer heet.

[p. 614]

Het beste wat men erover zeggen kan, is wat op de omslag staat: het is het Duitse monument voor de Onbekende Soldaat.

Wie een hart heeft, neme zijn hoed af; wie een zakelijk en deskundig beoordelaar zijn wil, meditere eerst over de grond zijner bewondering en zij daarin goed en gul. Aanmerkingen passen niet bij een monument en een meesterwerk. Wat we zoeken zijn verklaringen en beter verstaan. En misschien vinden we, allereerst, dat het ‘een artistieke deugd en zelfs meer dan dat’ is, de ‘ik’ te laten sneuvelen.