Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Aantekeningen bij kleine gedichten

De oogen die het hart zich heeft gekozen
Zijn zorgeloos en diep en donker als de rozen.
En 's morgens als de nacht hen heeft bemind
Vochtig en wild, als rozen in den wind.

Vochtig en bleek als rozen na den regen
Is het gelaat, dat om hen heeft gezwegen
En huiverende in den morgenwind
Droefenis naast zich op de peluw vindt.

J.W.F. Werumeus Buning

Misschien nog merkwaardiger dan dit gedicht is het feit dat men het nooit meer vergeten kan. Ik laat het aan u zelf over, hieromtrent mnemotechnische veronderstellingen te bedenken. Bij eerste lezing zal u waarschijnlijk alleen treffen de zachte, vlijmende streek waarmede een zekere verwarde eentonigheid van klanken over een harmonie van woorden voortdeint. Het is opmerkelijk, hoe vaak dezelfde woorden herhaald worden en in welk een onvast verband. Er gaat een neuriën zijn stille gang, maar de beelden worden immer losser en vloeiender, en als ge

[p. 591]

bij het einde zijt, behoudt ge wellicht niets onder uw ogen dan een onzekere weelde van bewegende voorstellingen, die eindeloos door elkander schuiven en elkaar teder overstelpen. Ge ziet rozen, ogen, een bed; een meisje, denkt ge, is gestorven, men heeft rozen om haar hoofd heen op het kussen gelegd; neen, dit is allang voorbij; dit is een droom die wij vannacht gezien hebben; toen wij ontwaakten, was het visioen vervlogen, het lied voorbij, en de rozen, waarvan wij droomden, waren de rozen langs ons open raam, en het lied was de nachtelijke regen, en de morgenwind stuift dit alles voor zich heen en laat ons achter met een bijna als aanwezigheid gevoeld gemis, de droefenis. Maar er is een wrede zoetheid in deze teleurstelling; zij verzekert, een ondeelbaar moment, een innerlijke overtuiging, met argumenten die voor dit moment en voor het hart volstaan. Wij hadden gelijk, nogmaals van de rozen om het meisje te dromen, want zij trilden immers nog om ons venster heen toen wij wakker werden; wij hadden gelijk, nogmaals haar gelaat te zien, want even zwijgend en bleek was het morgenlicht; haar ogen, die de nacht heeft bemind, zijn met het duister medegevlucht toen de morgen daagde, zorgeloos als zij altijd waren, maar de droefenis die wij, gedurende het moment van ontwaken, naast ons op het ledige bed zagen uitgestrekt, geeft een gevoelig bewijs, dat de herinnering, en de droom, en wij, gelijk hebben tegenover de dag, en het raam, en de kille wind.

Maar kent men dit gedicht eenmaal van buiten, en zegt men het, bijvoorbeeld gedurende een voettocht, voor zichzelf enige malen op, dan is het wonderlijke, dat men niet alleen de wendingen en broze verglippingen blijft nabeleven, maar dat men het als het ware langzamerhand gaat nadichten. De warmte van het organisme der woorden deelt zich aan onze inwendige stem mede, smelt haar telkens weer, en het is opmerkelijk, hoe lang deze verzen, hoe dikwijls ook herhaald, iets van een improvisatie behouden. Bij iedere herzegging dichten we de vibrerende regels opnieuw. We gaan ons rekenschap geven; en

[p. 592]

tegelijkertijd gaat onze verwondering van een lezende naar een scheppende over, welke de kunstenaar kenmerkt: de verwondering van de nuchtere blik, de attentie voor het werkende detail. In de eerste regel naderen de beide o's van oogen en gekozen elkander, als de in- en uithaal van één ademteug, omdat de tussen liggende afstand uit haast niets bestaat dan op h aspirerende alliteraties, die als ritmisch versnelde opmaten tussen de beide in volle lengte aangehouden o-tonen aandoen; en ditzelfde figuur, maar verdubbeld en gecompliceerd en nog fijner afgestemd en met nog rijker nuancering en langer gestrektheid, herhaalt zich in de tweede regel met de twee doffe o's van zorg en donker, de twee d's van diep en donker, de even weder hervatte o van zorgeloos, die naar de o van rozen heenwijst; welk woord, eindelijk, met het gekozen van de vorige regel, het rijm brengt, waar we sedert de rijke assonantie van oogen en gekozen, een geprikkelde behoefte naar gevoelden. Als om de spanning nog te vergroten, merken wij op, dat de tweede regel één voet meer heeft dan de eerste. Om deze lengte weder te vergoeden, liet, kunnen we vermoeden, de dichter hier terstond het rijm inslaan, en dit is misschien weer de reden waarom het gedicht geen sonnet werd, hetgeen, de vier rijmen op bemind doen het denken, onbewust misschien, zijn aanvankelijke opzet was.

U kunt, zolang uw wandeling duurt, meditaties van deze door striktheid boeiende aard over al de acht regels van het gedicht voortzetten. Zoals de overmatige voet van de tweede regel, zullen juist de schijnbare onnadenkendheden van de dichter u de diepste gedachten ingeven. Ik wil u nog slechts op één daarvan wijzen. Op het allereerste woord. Op het lidwoord de, namelijk, dat zeven keer terugkomt. Maar als eerste woord vormt het met oogen een hiaat, en zo komt het, dat ik er, misschien onder invloed van Engels, iets van een ie in hoor: the eyes. En dit vervolgt zich weer tot de bijbetekenis van ‘the’ Book: het Boek bij uitstek. Dat ‘de’ hier voor ogen iets dergelijks aanduidt, wordt terstond bevestigd en als het ware in den brede herhaald, door ‘die het hart zich heeft gekozen’, waar-

[p. 593]

door dus deze bijzin laat uitbloeien wat in de aanhef reeds in knop aanwezig was. Zo is het tweede ‘de’ van ‘de rozen’ niet alleen uit metrische noodwendigheid aanwezig. De beide volgende malen dat het woord rozen gebezigd wordt, is het steeds zonder lidwoord. Zij worden dan ook met bijstellingen ‘in den wind’ en ‘na den regen’ nader omschreven. Dit zijn rozen die wij allen kennen: in een tuin, langs een haag, in een vaas, op een graf. Willekeurige bloemen. Maar ‘de’ rozen, van de tweede regel, zijn andere. Voor ieder mens, die naar een sterfhuis is gekomen, die rozen naast het stille hoofd heeft gelegd, die nogmaals heeft neergeblikt om voorgoed het beeld van het laatste samentreffen op deze wereld met zich mee te dragen, - voor hem stijgt een visioen uit de bloemen en keren immer dezelfde rozen, als uiterst doorstaanbare gevoelsomvatting, voor de ogen terug.